Удины и удинский язык

Читаем по-удински
(An Udi reader)

РустIам

(Ниджский диалект)

Перевод на ниджский диалект Владислава Дабакова (г. Астрахань).

[Примечание: Сочетанием г’ передается особый звук — “мягкое Г”.]

Бакене са чобан. Ме чобани бакеней са чугьух, са гъар, изи цIи РустIам. Гьари са ваьдине ме чобан бисане, ама изи чугьух тIема шаватIе баксай, ки паччагъен акIатIан чуреса. Паччагъен тIе чобани чугъо танештIа изи кIойа, РустIамал танештIа. 

РустIам каланебакса паччагъи чъомол, ама мицIикI гьамахун моно геле зорбане бакса, изи йолдашхохун чилинге аьчине, чилинг’а чIаьий тадаийтIун гьатIесагьатI аьйлин кула хаъхаъпи чилинге сербеса; ниIко аьчикIатIан, никIона чIаьий тадаийтIун аьйлугъой була чуки никIони гала бонестIай. Паччагъи тIоъгъоъл геле аьрзаьчийохе ейсай. Паччагъ лап безаьребаки, тене авай гьетаьркъан мотIо батевки. Са карну енеса паччагъи тIоъгъоъл, нехе ки са чIаьлаьйе хиб деве кархса, РустIама йакъаба ушIейнакI, барта девурхон каьйекъатIун. Паччагъен кIалене РустIама, нехе: 

-- Са чIаьлаьйе гаьраьн гьун ушIейнакI тагъане. 

РустIамен нехе: 

-- ШагьатI! Гьаьзирбанан вуъгъ къаьтир, са тавар, са кIерей, гьар согъо пIацIце пут. 

ГьикIаь нехе гьаьзиртIунбеса. РустIамен гьакъи вуъгъ къаьтира, тавара, кIерейа танеса тIе чIаьлаьйе. ЧIаьлаьйе пIапIатIан девурух лаватIунбакса. РустIамен чинештIа пIацIцIе путлугъ таваракъа кIерейа, кIац'ене девурхо, хелебеса гьар дева гьар са къаьтири лохол, бипI къаьтирал хелебеса ушIен, ечери паччагъи чъомол цинне. Паччагъ чIенеса, беъгъиъ гьакъеса. 

Са гьема вахтI чIованекса, са къожа кафтIаре паччагъи тIоъгъоъл ейса, нехе ки са гала мацIи деве кархса, йакъаба РустIама, тIе девахун бушурупекъан. Паччагъен йакъанебеса ме гъара тIе мацIи деве тIоъгъоъл бушурупеса. Моно танеса, девен нехе: "Гаьраьн пIаъкъо гъи цIум ефайан". РустIам ираьзинебакса. ПIаъкъо гъинахун оша РустIам геле гьалнухун бинестIа, фикиребеса ки ене девен ичу сакале. ШотIайнакIал танеса изи нана диристIогъон манда упса. КIойа нанай бохеци дадале бакса, нанан нехе изи гъара: "Ука!"- моно тене ираьзибакса, зорин ама укесестIа, са кIотIор еъхтIи изи жомоне лахса. РустIамен гьатIесагьат аьсаькIене, къокъехун бош татенеса. Нана диристIогъон манда пи, танеса девурхохун бушурупеса. Сунсунахун тIетаьр бикътIунса, тIетаьр пIеътIтIунбеса, ки пIоъгъаъл гоьйнутIун лайса. РустIамен мийа бикъи, шоре г’апстIа дева, дев хиб адул очъалане байса, дев тIеийн чIери пIурун таци бинекъса, РустIамен саал бикъи шор г’апестIа ки, дев хашхаш кIинаь цареса. РустIамен дева бесби енеса кIойа. 

Са гьема вахтI манестIа, беънеъгъса ки ичу ме кIойа чуртетIунса. Меийн чIери, битова диристIогъон манда пи, була гьакъи танеса. Йакъа мотIо са амдаре ламанстIа, матIин ки изи кийе уъкънаъхода бикъи ехбалхойнакI хожинебеса. РустIамен нехе 

-- Коно гье гьуьнаьруьнбеса? 

ШотIин нехе: 

-- Моно гье гьуьнаьраь! Гьуьнаьр РустIамене беса. 

РустIамен нехе: 

-- Коно гье пеъш1айа аьшбесунстIа, еки була гьакъа тагъен. 

-- ШагьатI, тагъен! — нехе мотIин. Морох пIаълен татIунса, татIунса беътIунгъса ки, са ишкъарен изи турмугъо лавкIене пIаъ жIомокIожин жIена, харине берхса. РустIамен мотIо нехе: 

-- Коно гье гьуьнаьруьн беса? 

-- Моно гье гьуьнаьре! Гьуьнаьр РустIамене беса -шIотIин джогъабе тастIа. 

РустIамен нехе: 

-- Барта ке пеъшIайа, еки йахун тагъен. 

МотIин нехе: 

-- ШагьатI! ПIаъ вичи мабакен, бакен хиб вичи. Морох татIунса, татIунса беътIунгъса ки, са амдар арцене охъе бош, гьекъара ки хене ейса битова цIумене. РустIамен мотIо нехе:

-- Гье гьуьнаьруьн беса? 

-- Гьуьнаьр зу тезбеса, гьуьнаьраь РустIамене беса. 

РустIамен мотIо нехе ки, барта ви пеъшIайа, еки йахун тагъен. Моно ираьзине бакса, танеса мотIогъохун. Морох татIунса са чIаьлаьйе, са даьрйаьтIун бикъса. Гьар гъи нуваден согъо манестIа кIойа хорай бохса, мандийорох татIунса оъхаълаъ. БешIин гъи манестIа кIойа уъкънаход бикъал. МотIин бонехса хупIа, битова гьаьзиребеса. Ме ваьдине енеса са аждагьа, мотIохун гьаьлиме чуреса. МотIин нехе: "Портба, йолдашхо гьарекъатIун". Аждагьай аьджогъоне бикъса нехе ки: "Гьаьлаь ви йолдашхой йакъа бегъалзу". ЧинештIа изи бигъахун са поп, мотIо мийа гъачъпи санекса, ичинал битова хорайа каьий танеса. МотIин са зорин бигъа кIац’ене, пIурун бурехъса хорай бохса. Йолдашхо етIунса, беътIунгъса ки гьаьлаь хорай гьаьзиртене, хавартIун гьакъса: 

-- ГьетIайнакI хорай гьаьзиртене. 

ШотIин нехе ки, вахтIа тезавай гьевах бохалзуй, ама РустIам бехебафстIа ки мийа са аьшебу. Ошин гъи жIомокIожчине манстIа, мотIай белал гьатIетаьр оине ейса, хибинджи гъи хе къучIкIали беле ейса ме оин. БипIимджи гъи манестIа кIойа РустIам, хорай бохи чаркIатIан, аждагьа енеса гьаьлиме чуреса. РустIамен нехе: "Ачъа, бези белхун, ирадбака". Аждагьан чинештIа са поп изи бигъахун, чуреса РустIама гъачъкIане. РустIамен мотIай була чуки бонестIа, беънеъгъса ки ме аждагьай бул тIыкIырпесун таци са куране бити. Йолдашхо етIунса, хорайа каьийтIухун оша РустIамен нагъылебеса, ки метаьр аьше баке. Йолдашхонал нехтIун, ичогъой белал кетаьр аьше гьаре, ама отIехун тетIунпе. РустIамен нехе: "Тагъен беъгъеън куре бош гьикIаьбу", беътIунгъса ки геле баъгъаълойе, гьикIкIал тене ак1еса, нехтIун ки екинан са багъен. Уъкънаъход ефалтIу каьндуьрен сурукIтIунбеса окъа. Саки сурукIбала кIинаь мотIин цIиъгъиънне: "Ай бозкIи, ай чIевкIанан за". ГьатIесагьатI чIевкIтIунса. . ЖIомокIожчинатIун сурукIбеса, шотIинал гьатIетаьр цIиъгъиънне: "БозкIи". ЧIевтIункIса. Хе къучIкIаленал гьатIетаьре беса. МанестIа РустIам. РустIамен нехе: "Гьекъара цIиъгъиъкIаийз бозкIи, за маалабанан, сурукIбанан лап куре тумел цIирикI". ГьатIетаьрал бесатIун. Гьекъара цIиъгъиънне, бозкIи, тетIун уъмуъх лахса. РустIам пIанепIса куре ошIел, беънеъгъса ки са зидоин дарвазанебу, хаъхаънне банеса, пIурун беънеъгъса дарвазанебу, мотIоал хаъхаънне, метаьрлугъен вуъгъ дарвазане хаъхаъне, лап боше тайса. Таци беънеъса са хуьйаьр арцене, изи кIаъкIаъпIеъл са дев баскIене. Ме хуьйаьрен нехе: "Ай гъар! Мийа гьетIайнакIун гьаре, дев гьайзале ва укале". Дев мугъуребакса, аде бикъса нехе: "Амдарене адеса, геле вахтIе амдари йекъ тез каьйе". РустIамен деве була чуки бонестIа, хуьйаьраь чаркIесестIа. Хуьйаьрен нехе: "Гьун за ме шагьатIлугъа бину, ама тIечъойе бези хунчинебу деве кийе, таки шотIоал чаркIестIа". РустIамен таци дарвазина хаъхаъпи дева бесебеса, метаьрлугъен хиб хуьйаьр деве кийехун чаркIесестIа. Ахыр таци беънеъгъса са остIагьар дарвазин бош арцене, нутIакIеци шаватI хуьйаьр, изи кIаъкIаъпIеъал са маъиън деве баскIе. Са таьгьаьрен дарвазина хаъхаъпи бош банеса, беънеъгъса ки, тIе аждагьин бул мийане, гьарене аьрзинаь, мотIо пIеътIеъбеса, девал бесебеса. Нехе: "ТIе хиб хуьйаьр бези йолдашхойнакI, моно бези". Ме хуьйаьрмугъо танештIа каьндуьри тIоъгъоъл, тIе хиб хуьйаьраь согъо согъо гъачъпIи ала чIевкIесестIа. МантIунстIа РустIамкъа шаватI хуьйаьр. РустIамен нехе: 

-- Гаьраьн беъшI гьун лагъане, оша зу - Къиънебеса ки, беъшI ич лагъаийн оша хуьйаьр лайсун тене чурегъал. Хуьйаьрен РустIама нехе: 

-- Беъш гаьраьн гьун лагъане". Хуьйаьрен къиънебеса ки, ич лагъаийн йолдашхон атIункIо ки битовтIоухун шаватIе, РустIама нулачувкIатIун. Ахыр РустIамен нехе хуьйаьраь, ки гьун нулагъаин зу лагъала тезу. Хуьйаьрен чIевекIса изи джунухун пIаъ къаьлаьм, танестIа РустIама, нехе: "Гьаьйсаь зу лагъалзу, аьгаьр ва йолдашхон нулачувкIайтIун, ме къаьлаьмаь сунсуна дугъа, гьатIесагьатI егъале са мацIи егъел са маъйиън вел. Аьгаьр егъели лохол арцаийн, ва ташале алин дуьнаьйаьне, веле лохол арцаийн окъин дуьнйаьне ташале". Хуьйаьр ланеса, ме йолдашхон тIе хуьйаьраь атIункIса, гьакътIунса, ене каьндуьраь ботетIунстIа, ки РустIам лагъане, чуртIунса ки шаватI хуьйаьр ичогъойнакI мандане. РустIамен беънеъгъса ки ичу тетIун лачувкIса, аьджугъоне бикъса, чъо окъа бинестIа. Хиб гъи гьаметаьр битине бакса, бирдаьн къаьлаьмхо ейехе бафстIа. ЧIевекIса сунсуна дунегъса, гьатIесагьатI енеса са мацIи егъел, са маъйиън вел. РустIамен чуреса егъелин лохол арцане, вел гьари къате банеса, гьекъара чуреса егъели лохол арцане, тене бакса, ахыр веле лохоле арстIа. Велен танештIа окъин дуьнйаьне, таци са карнун кIойа цинеса. Рустамен ме карнухун хене чуреса, карнунен лаъгъаър хене ештIа РустIамен хена бонестIа, нехе: 

-- ШагьатI хе тада! 

Карнунен нехе: 

-- ШагьатI хе тейахбу, беши ораийна са дизикIебу, шотIин тене баре таштIа, гаьраьн гъиннен сунтIин пешкIаьш ташане, ки хе еъхтIане. Гъе паччагъи хуьйаьри нуваде. 

РустIамен нехе : 

-- ТIе ораийна за акIестIа. 

Карнунен акIесестIа. РустIам арестIа ораийн тIоъгъоъл, йакъе беъгъса. Са гьема ваьдинаьхун оша паччагъи хуьйаьр межмеий хупIен енеса. РустIамен хупIа ме хуьйаьраьхун чуреса, хуьйаьрен нехе: 

-- Ме хупI дизикIейнакIе, гьаьйсаь шоно чIегъале укале, оша за хе тадале. ХупIа ва тадаийз хе майин ташалзу. 

РустIамен нехе: 

-- Коно ви бордж тене, гьун хупIа за тада, зу авазу. 

Хуьйаьрен хупIа танестIа, РустIамен хупIа унекса дизикIи йакъане беъгъса. Сагьорен дизикI чIенеса, РустIамен кац’пIи бесебеса, хе диристI пийенебакса. Паччагъи хуьйаьрен изи кула пIийа чаьптIи, гъаре бач’ане дунегъса. 

Паччагъен инебакса ки дизикIа бесбетIун, битов амдархо кIалене, чуреса авабакане шуа ме гъар. Паччагъи хуьйаьрен беънеъгъса амдархой лохол, тене баъгъаъбеса, нехе: "ТIе гъар са карнун кIойане". Таци етIунштIа, хуьйаьрен нехе шоно гьамононе. Паччагъен нехе: "ГьетIинун чалхи?". Хуьйаьрен акIесестIа бач’ане, ки изи кийин пIийен муьгьуьре дугъе, тIеваьдине паччагъен нехе РустIама: 

-- Гъаргъаин, гьикIаь чурунса бесазу ваийнакI, гьаьзирзу. 

РустIамен нехе: 

-- Зу вахун паччагъ гьикIкIал тезчуреса, са за алин дуьнйаьне йакъаба. 

-- ГьакIе аьшлаь зу тез бако. Са гала са къушебу, шотIай балогъо дизикIен гьаьмишаь унекса, аьгаьр тIе дизикIа бесбаин, банеко тIе къушен ташане алин дуьнйаьне. 

РустIам танеса тIе дизикIа бесебеса, оша мандакIбаки басекса. Къуш енеса, гъара анекIса, шор беънеъгъса ки, изи балогъо кац’пIийо мононе, чуреса тагъане бесбане. ТIеваьдине изи балогъон нехтIун ки, котIо ма лафтIа, йах укало тIе кIац’пIи дизикIе, ме гъарене гьари бесбе. Ме къушен, тIесагьатI танеса изи къаьнаьдхо пасестIа, ме гъаре лохол хожинебеса. РустIам мугъуребакса къуша акIи къиънебеса. Къушен нехе: 

-- Макъиъба! Зу ви къуллугъа гьаьзирзу, буьрмишба. 

РустIамен нехе: 

-- За алин дуьнйаьне таша. 

Къушен нехе: 

-- Гьун захун геле кодж къуллугъун чуреса, аьгаьр зу джаьйил бакизуй охариней, гьаьйсаь къожазу, ама гьикIаьнбо, гьун ки кала шагьатIлугъ бену, зуал гаьраьн ви тавакъина баз. Таки паччагъахун вуъгъ пут йекъ вуъгъ пут хе еча. 

РустIам танеса, паччагъахун чуреци енештIа. Къушен хенакъа йекъа еъхеъстIа, РустIама изи лохол арцевекIса, нехе: "Гьаьйсаь зу пуркIалзу, гьар саьсбатIан са пут хе, са пут йекъ бези жомон босо". Ме гъарен гьатIетаьребеса, пIапIала ваьдине ахырынджи путлугъ йекъа босатIан, йекъ таранне, бинестIа. Ме гъарен гьатIесагьатI изи буде йекъа ботIи танестIа. Къушен аванебакса, амдари йекъ мучIане бакса, мотIо изи музе къате енефса. Къуш пIанепIса алин дуьнйаьне, гъара цивекIса. РустIам гьатIесагьатI арестIа, къушен нехе: 

-- Ва ечерио зузу, мандакIбакио гьун. 

РустIамен нехе: 

-- Йекъ камбакатIан, бези будахунуз ботIе. 

Къушен чIевекIса изи музе окъахун, лаьчаькъестIа, каьлаьмен шIарене. РустIами тур гьатIесагьатI къолайебакса. Оша къушен ичухун пIаъ къаьлаьм танестIа РустIама, нехе: "Гьевах ки тIар гъина бакаин, къаьлаьмаь сунсуна дугъа, зу вайнакI гьаьзирзу". РустIам меийн дуьз танеса тIе чIаьлаьйе, майа ки даьрйаьтIун бикъе. Таци беънеъгъса изи йолдашхон гьоьджаьтIтIунбеса шаватI хуьйаьри лохол. РустIама акIатIан морох гьакътIунса, отIтIунбеса, гьари РустIами турин окъа бити хоийштIунбеса, ки моно са аьше бейан, багъишламишба. РустIамен багъишламишебеса. 

РустIамен гьанекъса шаватI хуьйаьраь, йолдашхоал гьар сунтIин тIе хиб хуьйаьраь. Мотогъон маслагьатIтIунбеса ки, гьарсогъо джоьйбаки тагъалтIун са оьлкина, бипI йолдашенал сунсуна татIунстIа гьартIин са богъочъал, гьевах ки йолдашхой согъо тIар гъина бакаин, богъочъали пулурух маъин бакале, тIеваьдине йолдашхо батIунко коьмаьйаь тайес. Мийа диристIогъон би гьарсогъо са чъо танеса. РустIам шаватI хуьйаьраьхун са паччагълугъане тайса, беънеъгъса ки са шагьатI къожебу, хаваре гьакъса: "Ме кIож шиа?" НехтIун- "Девене. РустIам банеса кIойа, дева бесебеса, деве чугъоал гьанекъса, банекса пIаъ чугьух, деве кIойа карехса. Мийанин паччагъи пул геле вахтIехун тIе деве чогъой лохолей, ама къиъйехун гьикIкIал бес тене баксай. Исаь ки ибакеней РустIамен дева бесби чугъо ичейнакIе гьакъей, чуресай РустIами кийехун са фаьнден гьакъане. 

Са карну енеса паччагъи тIоъгъоъл, нехе: 

-- Зу тIе чугъо мийа езчо, гьун тIетаьр са сандугъ сербестIа, ки изи бош арци ачара фурудатIан гьатIесагьатI сандугъ егъане ви чъомол, йакъаба шотIо РустIами гану. . 

Паччагъен нехе: 

-- Зу гьун укIала сандугъа сербесуздо, аьгаьр гьун тIе чугъо ечес бакаин, зу ва ке биъгъиъ абшлаь къызыл тадалзу. 

Ме карну арестIа РустIами дарвазин окъа. РустIам ки енеса оъхаълаъхун , карнунен нехе мотIо ки, зу буса бисазу, за са тапан шIумал къуллугъчи бикъа. РустIамен нехе: "Вахун гьикIкIал тез чуреса, карха". Ошин чугъой хъошел тене ейса нехе, котIохун йах хатане лафтIо. Ме карну са гьема вахтI карехса, пIаъмджи чугъохун достIебакса. Са каьраьм карнунен мотIохун хаваре гьакъса: 

-- Ви ишкъари зор гьет1уст1а?. 

Чугъон нехе 

-- Тез ава. 

-- Гьун гьетаьр чугьухну ки, тен ава ви ишкъари зор гьетIустIа — нехе карнунен. 

Чугъон таци РустIамахун хаваре гьакъса: "Ви зор гьетIустIа?" РустIамен сифтIаь нехтене, геле хоишIбитIухун оша нехе: "Бези зор бези кииин богъочъаластIане, аьгаьр ме богъочъала чIевкIайтIун, зу пIури кIинаьз бако, турелал гьайзес бакалатезу, пIаъкъо гъи тIетаьр мандаийз бийалзу" . Карнунен битова инебакса. 

Са гъи РустIам гану баскIине бакса. Ме карну йаваш-йаваш енеса, РустIами кIаьшинаь чIаьйн лади, богъочъала чIевкIи гьовузане бостIа. РустIам банекса пIури кIинаь. Карну гьатIесагьатI танеса кIойа, чугъо нехе: "Гье шагьатI гъине, тагъен гану таракIен". Ме чугъо танештIа дуьз тIийа, майа ки сандугъане лахе. Ме сандугъи тIоъгъоъхун чIовакатIан, таци сандугъи бош арестIа чугъоал кIалене, ки мийа арца беъгъа гьетаьр шагьатIе, мотIо шина сербе. Ме чугьух таци арцатIан карнунен ачара фурунестIа, сандугъ гьатIесагьатI танеса паччагъи чъомол. Ме шаватI хуьйаьрен гьикIкIал тене авабакса. 

Йолдашхой богъочъали пул маъиънебакса, гьатIесагьатI аватIунбакса ки РустIам тIар гъинане. Морох гьари усун баъгъаътIунбеса, беътIунгъса пIури кIинаь битене, атIункIса ки изи кийе зоре богъочъал бутене. ХъаъвтIунса, тетIун баъгъаъбеса. Хе къучIкIален гьовуза цIумене, богъочъала гьовузи тумелхун баъгъаънебеса, ечери изи кийе лавтIункIса. РустIам гьатIесагьатI гьайестIа, йолдашхо акIи муъхъеъбакса, нехе: "Гелез баскIе". ШотIогъон нехтIун, гьун баскIитенуй, гьун пIуринуй, битова ехлаьттIунбеса. Моно гьакъеса, гьайзери танеса кIойа беънеъгъса, таьк са шаватI хуьйаьре кIойа . РустIамен хаваре гьакъса "МайатIун карнукъа чугьух?". ШаватI хуьйаьрен нехе "Тезава". РустIамен аванебакса ки шорох паччагъи кIойатIун . Морох еъкал арци, таци паччагъал, изи къошунал кац’тIунне. Чугъо етIунштIа, шагьатI кефтIунбеса, йолдашхохун сагала картIунхса. 

Белхун бинети хиб еъшI, согъо зайнакI, согъо нагъыл укIалтIайнакI, согъоал уъмуъхлахалтIайнакI. 

---