Удины и удинский язык

Читаем по-удински
(An Udi reader)

Баба беши… ("Отче наш")

(Варташенский диалект)

Перевел варташенский священник Семен Бежанов и его брат Михаил около 1896 г.

Опубликовано в: Бежанов С., Бежанов М. Господа нашего Иисуса Христа Евангелие от Матфея, Марка, Луки и Иоанна на русском и удинском языках. (Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, XXX.) Тифлис, 1902.

Переиздано в: Schulze W. The Udi Gospels — Annotated text, etymological index, lemmatized concordance. Munich/Newcastle: Lincom Europa, 2001.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Баба беши моноте бун гоьгил!

Барта ви цIи ивеъл.

Барта арикъан ви пасчIагълугъ;

Барта бакъанки ви ихтIиар етаьрте гоьгил тIераьрал очъалал.

ШIум беши лазумла тада йа гъе.

Ваъ багъишламишба йа борджургъох беши тIетаьрал багъишламишйанбо борджлутIугъох.

Ваъ ма байча йа синаьмишбесуна амма чхаркIестIа йах гьарса пис ашлахо.

ШетIабахтIинте ви буне пасчIагълугъ ваъ зор ваъ шуькуьр гьаммаша, амин.

 

РустIам

(Варташенский диалект)

Записал варташенский учитель Михаил Бежанов около 1880 г.

Опубликовано в: Бежанов М. (ред.) Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, IV. Тифлис, 1888.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Банеке са чобан. Ме чобани батIакей са чубух, са гъар ич цIи РустIам. Ари са вахта ме чобан биесане. Ама ич чубух тIема шаватIтIе бакса те пасчIагъен акIесхолан бенесса гьаьлбаьтки пасчIагъен тIе чобани чубгъох танешса ич кIуа РустIамахал танешса. Рустам калане бакса пасчIагъун чоъмол. Ама кIицIкIелугъахо моно гоьлоь зорруне бакса. Ич ыолдашмугъохол те чилингне ачиеха чилингах те чIаги тадайкъун тIесгьагьат айлуьн кех хаъхаъпи чилингне сербеса. НикIо ачикIахун никIонах чIаги тадайкъун айлугъо бех чуки никIонун гану бонеса. ПасчIагъун тIоъгъоъл гоьлоь аьрзаьчиухне есай. ПасчIагъ лап безарребаке. ТетIуаба етаьркъан метIух батIевкIи. Са карвано енеса пасчIагъун тIоъгъоъл ехне те фулан чаьлаьги хиб доьвне кархеса. РустIамах якъаба ушна бахтIин. Барта доьвуьргъон кайкъакъун. ПасчIагъен кIаллеха РустIамах ехне те фулан чаьлаьги ун гаьраьг ушенкI тагъан. РустIамен ехне: шел! Гьазирбанан вуъгъ къатир са тавар са кIиро гьаро пIацIцIе пут. ЕкIате ехне гьазиркъунбеса. РустIамен акъи вуъгъ къатирах таварах кIиронах танеса тIе чаьлаьги. Чаьлаьги баесхолан доьвуьрух ларапкъундеса. РустIамен чинесча пIацIцIе путтIа таварах къан кIиронах кIацIнеха доьвуьргъох. Хеллебса гьар доьвнух са къатирун лахо бипI къатирахал. Хеллебса ушен енесча пасчIагъун чоъмол цинеха. ПасчIагъ чIенеса бенегъса акънеса. Цаема вахтI чIенебакса са къоджа кIафтIарре пIасчIагъун тIоъгъоъл еса. Ехне те фулан гану мацIи доьвне кархеса. Якъаба РустIамах тIе доьвнухол мушалапсан. ПасчIагъен якъанебса ме гъарах тIе амцIи доьвна-тIоъгъоъл мушалапсан. Моно танеса. Доьвен ехне те гаьраьг пIаъкъо гъи цIум ефаян. РустIам иранунебакса. ПIаъкъо гъинахо оъша РустIам гоьлоь гьалихо бинестIа фуькуьрребса те иенех доьвен шетIух гурдалле. МетIа бахтIин танеса ич нанахол дуьруьстIлугъон песан. КIуа нанай бохеци дадалтIа бакса, ехне ич гъара: ука! Гъар тене иразибакса. Зорин укеснестIа ама са кIутIорте акъи ич жомоне лахса тIесагьат гьайсакънеха. Къокъехо бош тене тайса. Нанах дуьсуьтIлугъон пи танеса доьвнухол мушалапсан. Сун-сунах шетаьр бикъункъеса шетIаьр пIетIкъунбеса те пIаъленал гоьгилкъун лайса. РустIамен миа бикъи шорте-а къаптIеса доьвнух доьв хиб адул оъчаълане байса. Мелан чIери пIуран таци бинекъеса. РустIамен сал бикъи шорте-а къаптIеса доьв хашхаш кIена паснебакса. РустIам доьвнух бесби енеса кIуа. Са пара вахтI маннестIа бенегъса те ичух ме кIуа текъобукъса. БуьтуьнтIухо дуьруьстIлугъон пи бул акъи танеса. Икъал метIу са адамарре ламандеса матIинте ич кех укъна ходах бикъи ехбалгъонкI ходжинебса. РустIамен ехне моно е гьуьнаррубса? ШетIин ехне моно е гьуьнаьраь! Гьуьнаьр РустIаменне беса! РустIамен ехне кано е пешага ашбесунастIа? Еке бул акъа тагъын! Ехне шIел, тагъен. Монор пIаъленах такъунса такъунса бекъунгъеса те са ишен ич турмугъол лавкIене пIаъ жоъможенах харине берхеса. РустIамен ехне метIух: кано е гьуьнаьрру беса? Мено е гьуьнаьр-а! Гьуьнаьр РустIаменне беса. ШетIин джугъабне тастIа. РустIамен ехне барта ка пешагах еке йахол тагъен. МетIин ехне шел! ПIаъ вичи ма бакен бакен хиб. Монор такъунса такъунса бекъунгъеса те са адамар арцине ухъе бош екъара те хене еса буьтуьн цIумнеха. РустIамен метIух ехне: екIала гьуьнаьрру беса? Гьуьнаьр зу тезбеса. Гьуьнаьрах РустIаменне беса. РустIамен метIух ехне те барта ви пешагах еке йахол тагъен. Моно иразине бакса танеса метIугъохол. Монор такъунса са чIаьлаьги са даъриаъкъун бикъса. Гьаргъи новаден со маннедеса кIуа хораг бохсан мандиор гена такъунса оъхаълаъ. Бешун гъи маннестIа кIуа ухъна ход бикъало. МетIин бонехса хупIах хорагах буьтуьн гьазирребса. Ме вахтIа енеса са ачIдагьа бенесса метIухо гьалма. МетIин ехне портба барта иолдашмух арикъакъун. АчIдагьа аджугъоне бакса ехне те гьала ви иолдашмугъох бегъалзу. Чинесча ич бигънухо са поп метIух миа гъачпи санекса ичен гена буьтуьн хорагах укIсане тайса. МетIин са зорин бигънух кIаъцIнеха буррехъса таьзадаьн хораг бохсах. Иолдашмуш екъунса бекъунгъеса те гьала хораг гьазиртене хабаркъунакъса етIе хораг гьазиртеа. Ехне те ваьдинах тезабай евах бохазуи. Ама РустIам къамишнебакса та миа са аш буне. Ошун гъи жомохберхалоне мандеса метIа белал шетIаьр ойнне еса. Хибумджи гъи хекъучIкIали белле еса ме ойн. БипIумджи гъи кIуа маннестIа РустIам. Хораг бохи те чихарекIса ачIдагьа енеса гьалмаьне бесса. РустIамен ехне те аьчаь без бехо ириад бака. АчIдагьан чинесча са поп ич бигънухо бутIукъса РустIамах гъачъкIане. РустIамен метIа бех чукIсане босса бегъсане те ме ачIдагьа бул тIункIурипсин тацине са курру бити. Иолдашмух екъунса хорагах кайтIухо оша РустIамен нагъыллепIса те метаьр ашне баке. Иолдашмухгъон-ал ехкъун ичугъо белал етаьр аш-а аре. Ама отIихо текъунпе. РустIамен ехне тагъен беъгъен курра бош екIабу. Бегъсакъун те гоьлоь бугъалуне екIал тене акIеса. Ехкъун те екенан са байгъен. Ухъна ход ефалтIух каьндирен сурукIкъунбеса. СакIи те сурукIкъунбеса метIин цIигъинеха: ай, бозки, гьай чичанан зах. ТIесагьат чикъунчеса. ЖомоберхалтIухкъун сурукIкъунбеса. ШетIин гьашетаьр цIигъинеха: бозкIи! Чикъунчеса. ХекъучIкIаленал гьашетаьрре беса. МаннестIа РустIам. РустIамен ехне екъарате цIигъикIайз бозкIи! Зах ма алабанан сурукIбанан лап курра тумел цирикI. Гьашетаьраьл бекъунса: екъара цIигъинеха бозкIи текъун имухлахса. БанепIса курра ошех бенегъса те са зидонун давразане бу. Хаъхаънеха байнеса пIуран бегъсане давразане бу метIух хаъхаънеха. Метаьрлугъен вуъгъ давразане хаъхаъеха лап бошне тайса. Таци бегъсане: са хинаьр арцине ич кIаькIаьпIал са доьв баскIине. Ме хинаьрен ехне: ай гъар миа екIалну аре. Доьв айзал вах укалле. Доьв могъорребакса адде бикъса ехне: адамари аддеса гоьлоь вахтIе адамари екъ тез кей. РустIамен бех чуки бонесса. Хинаьрах чихаркIеснестIа. Хинаьрен ехне те ун за ме шеллугъа бену. ТIечоъ без хунчине бу доьвнаь кех. Таке шетIухал чихаркестIа. РустIамен таци давразинах хаъхаъпи доьвнух беснебса. Метаьрлигъен хиб хинаьр доьвнаь кехо чихаркIеснестIа. Ахрах таци бегъсане са остIавар давразин бош арцине нутI акIеци шаватI хинаьр ич кIаькIаьпIалал баскIине са маъин доьв. Сатагьарен давразинах хаъхаъпи бош байнеса беъгъсане те тIе ачIдагьин бул миане арене арзнух. МетIух патевнекIса. Доьвнухал беснебса ехне: тIе хиб хинаьр без хиб иолдашмун моно гена бези. Ме хинаьрмугъох танесша кIаьндирун тIоъгъоъл тIе хиб хинаьрах сосо гъачпи ала чичеснестIа. Мандесакъун РустIам къан шаватI хинаьр. РустIамен ехне те гаьраьг бешI ун лайгъан оъшаъ зу. РустIама къытIубса те бешI ич лайгъане оъшаъ хинаьра ну букъатIи лаусун. Хинаьрен гена ехне РустIамах те бешI гаьраьг ун лайгъан. Хинаьра гена къытIубса те ич лайгъане иолдашмугъо акIакъо те моно буьтуьнтIухо шаватIтIе. РустIамах ну лайчакъун. Ахри РустIамен ехне хинаьрах те ун наьин лайгъо зу лайгъало тезу хинаьрен чинесча ич джуьбнухо пIаъ къалам танестIа РустIама ехне : зу иса лайзугъо песбакал тене аьгаьнаь вах иолдашмугъон найнкъун лайчо ме къаламах сун-сунахол дугъа тIесагьат егъалле са мацIи егъел са маъин вел. Аьгаьнаь егъелаллу арци вах лайчалле алун дуьниани веллуллу арци ташалле окъун дуьниани. Хинаьр лайнеса ме иолдашмугъо те хинаьрах акъокIса акъкъунеса иенех чIаъах текъун босса те РустIам лайгъоне. Букъокъса те шаватI хинаьр ичугъо мандане. РустIамен бегъсане те ичух текъун лайчеса. Гоьлоь намусне еса аджугъонне бакса чоъ окъа бинестIа. Хиб гъи гьаметаьр битине бакса. МетIин бирдаьн хъаламгъох ихнебасакса чинесча сун-сунах дунегъеса тIесагьат енеса са мацIи егъел са маъин вел. РустIама бутIукъса егъелун лахо арцане. Вел ари къати байнеса. Екъара чалушмишнебакса егъелал арцане тетIу бакса. Ахри велулле арцеса. Велен танесча окъун дуьниани. Таци са карвано кIуа цинеса ме карванохо хене бесса. Шел хе тада! Карванон ехне шел хе тебеш бу беш орейна са дизикIне бу шетIин тене бареха тасшан гаьраьг гъеннах сунтIин пешкаьш ташане те хе акъане. Гъе пасчIагъун хинаьри новадде. РустIамен ехне: тIе орейнах за акIестIа. Карванон акIеснестIа. РустIам арцеса орейнун тIоъгъоъл бенегъса. Саема ваьдинахо оша пасчIагъун хинаьр са маьжмейн хупIен енеса. РустIамен хупIах ме хинаьрахо бенесса. Хинаьрен ехне ме хупI дизикIенкIне иса шено чIегъал укалле. Оша за хе тадалле. ХупIах ва те тадайз хе малзу ташо. Рустамен ехне ви бордж тене ун хупIах за тада, азаба. Хинаьрен хупIах танестIа РустIама. РустIамен хупIах унекса дизикIах бенегъса. Сагьорахо дизикI чIенеса. РустIамен кIацIпи беснебса. Хе буьтуьн пIиненне бакса. ПасчIагъун хинаьрен ич кех пIина чапи. Гъари бачIъанел дунегъеса. ПасчIагъа итIубакса те дизикIах бескъунбе буьтуьн адамаргъох кIаллеха бутIукъса абабакатIу шуа ме гъар. ПасчIагъиун хинаьрен бегъсане халхна лахо тене богъабса ехне: тIе гъар фулан карвано кIуане таци екъунчеса. Хинаьрен ехне шор гьаменоне. ПасчIагъен ехне етIинва чалхеса? Хинаьрен акIеснестIа бачIъанех ме те ич кин пIинен муьгьуьрре дугъе. ТIевахтI пасчIагъен ехне РустIамах: къоджагъ, екIава букъса бесазу венкI гьаьзирзу. РустIамен ехне: зу вахо пасчIагъ екIал тезу букъса. Таькса зах алун дуьниани якъаба. ПасчIагъен ехне те гьака ашлах за теза бако. Фулан гану буне са къуш шетIа тулургъох дизикIен гьаммаша унекса. Аьгаьнаь тIе дизикIах бесбайн баьлигаь те къушен ташане алун дуьниани. РустIам танеса тIе дизикIах беснебеса оша мандакIбаки баснекса. Къуш еса гъарах акIсатIу шор бегъсане те ич тулургъох каъцIкIало мононе. БутIукъса тагъане бесбане. ТIевахтI ич тулургъон ехкъун те катIул малафтIа йах укало тIе кацIпи дизикIне. Ме гъаренне ари бесбе. Ме къушен тIесагьат тайсане ич къанадах пастIи атIукIса ме гъари лахо ходжинебса. РустIам те могъорребакса къушнугъ атIукIса къытIубса. Къушен ехне макъава къыби зу ви къуллугъа гьазирзу буьрмишба. РустIамен ехне зах алун дуьниани таша. Къушен ехне те ун захо гоьлоь кодж къуллугъну бесса. Аьгаьнаь зу джагьилгиз бакей охариней иса къоджазу ама екIаз бо ун те кала шеллугъа бену зуал гаьраьг ви тавахкъинах тамбазу. Таке пасчIагъахо вуъгъ пут екъ вуъгъ пут хе есча. РустIам танеса пасчIагъахо беси енесча. Къушен хенах екънух анекъса. РустIамах ич лахо арцеснестIа. Ехне къушен иса зу пуркIалзу гьар саьсбахун са пут хе са пут екъ бес жомон босо. Ме гъарен гьашорре беса. БапIал гану храун путтух екънай босахун екъ тараехане бистIа. Ме гъарен тIесагьат ич будда екънух бостIане тастIа. Къушну абатIубакса етIете адамари мучIъане бакса. Къушен метIух ич музна къати енефса. Къуш те банепса алун дуьниани гъарах циревнекIеса. РустIам тIесагьат арресца. Къушен ехне вах ечерио зу мандакIбакало ун. Къушна хатирахо тене чIеса айзери танеса. Къушен бенегъса те метIин кIаланеха хабарреакъса етIеа кIалаеха. РустIамен ехне те екъ камбакитIан ич буддухо бонетIе. Къушен чинесча ич музна окъахо лачакънестIа хъаламен ланестIа. РустIами тур тIесагьат шеллебакса. Оша къушен ичухо пIаъ къалам танестIа РустIама ехне: евахтI те тIаргану бакайн къаламах сун-сунах дугъа зу ви тIоъгъоъл гьазирбу. РустIам мелан дуьз танеса те чаьлаьги мате даъриаъкъун бикъе. Таци бегъсане ич иолдашмугъон гьоьджаьткъунбеса шаватI хинаьри лахо. РустIамах акIесхолан монор акъкъунеса отIалкъбеса. Ари рустами турин окъа бити хойшкъунбеса те моно са ашне беян багъишламишба. РустIам багъишламишнебса. РустIамен анекъеса шаватI хинаьрах иолдашмугъонал гьартIин со тIе хиб хинаьрахо. МетIугъон маслагьаткъунбеса те гьаро джокIбаки тагъакъун са оьлкина. БипI иолдашенал сун-суна такъундеса гьартIин са бабочаъл. ЕвахтIтIе иолдашун со тIагъына бакайн бабочIаълун пулурух маъин бакалле. ТIевахтI иолдашмугъо бакъоко каьмаьга тайес. Миа дуьруьстIлугъон пи гьаро са чоъ танеса. РустIам шаватI хинаьрахол са пасчIагълугъа танеса бенегъса те са шел кIоджне бу. Хабарреакъса ме кIодж шиа? Ехкъун доьвнайне. РустIам байнеса кIуа доьвнух беснебса. Доьвна чубгъохал анекъеса батIакIса пIаъ чубух доьвнаь кIуа каррехса. Миаун пасчIагъун пул гоьлоь вахтIе тIе доьвна чубгъо лахоней. Ама доьвнаь къыихо екIал тетIу баксай. Иса те итIубакей РустIамен доьвнух бесби чубгъох иченне акъе. БутIукъсай РустIами кехо са фаьнден акъане. Са карвано еса ехне зу тIе чубгъох миа есчо ун са шетаьр сандугъ сербестIа РустIами паки якъаба те ич бош арци агьчарах чуркъаз тIесагьат сандугъ егъане ви чоъмоъл. ПасчIагъен ехне зу ун укIал сандугъах сербесзудо. Аьгаьнаь ун тIе чубгъох ечесбакайва зу ва ви бынахи къызыл тадалзу. Ме карвано арресца РустIами давразин окъа. РустIам те оъхаълаъхо енеса кIуа. Карванон ехне метIу(гъ) те зу буса биесаз. Зах букун шIумал къуллугъчи бикъа. РустIамен ехне вахо екIал тезу букъса карха. Ошун чубгъой кефил тене еса. Ехне катIухо иа хатане лафтIо. Ме карвано сапара вахтI каррехса. Ошун чубгъохол достIебакса. Сакаьраьн карванон метIух хабарреакъса ви ише зор мано ганутIай? Чубгъон теза аба. Карванон ехне ун етаьр чубухну те тева аба ви ише зор маа? Чубгъон таци РустIамах хабарреакъса те матIай зор. РустIамен бешI тене еха гоьлоь хойшбитIухо оша ехне: без зор без кин бабочаъластIане. Аьгаьнаь ме бабочаълах чичайкъун зу ялаз-кIеназ бако турелал айзес бакалтеза. ПIаъкъо гъи шетIаьр мандайз би(е)оз. Карвано буьтуьн итIубакса. Ме гъи РустIам паки баскине бакса. Ме карвано есане йавашлугъон РустIами кашина чайн лади бабочаълах чисчане гьоуза босса. РустIам баксане пIури кIена. Карвано тIесагьат танеса кIуа чубгъох ехне: е шел гъи-а! Тагъен паки фурукIен. Ме чубгъох танесча дуьз тIиа ма те сандугъ лахне. Ме сандугъун тIоъгъоъхоъ чIебакахун таци сандугъун бош арресца чубгъохал кIаллеха. Ехне еке миа арца бегъа етаьр шел-ал. МетIух шина сербе? Ме чубух те таци арресца карванон гьачарах чIурреха сандугъ тIесагьат пасчIагъун чоъмоъл танеса. Ме шаватI хинаьра екIал тетIу абабакса макъун таце ма те. Иолдашмогъой бабочаъли пул маъиннебакса. ТIесагьат абакъобакса те РустIам тIаргъенане. Монор ари чуресин богъакъунбеса бегъсакъун те пIури кIена битине. АкъокIеса те ич кел зорра бабочаъл тене бу. Фурукъунеха текъун богъабса. ХекъучIкIален гьоузах цIумнеха бабочаълах гьоузун тумехо богъанебса ечери ич кел лавкъункIеса. РустIам тIесагьат айнесса иолдашмугъох акIи мукънебакса. Ехне е гоьлоьз баске! ШотIгъон ехкъун ун баскIи тенуи пIуринуи. Буьтуьн ихтIилаткъунбеса. Моно акънеса айзери танеса кIуа бегъсане таькса шаватI хинаьрре кIуа. РустIамен хабарреакъса макъун карвано къан чубух? ШаватI хинаьрен ехне теза аба. МетIу абатIубакса те шонор пасчIагъун кIуакъун. Монор еъкал арци таци пасчIагъахал ич къошинахал кIацIхъунеха чубгъох екъунчеса шел кефкъунбеса. Иолдашмугъохол сагану кIаркъунхеса. Бихахо бинети хиб еъш : со зенкI со нагълукIалтIенкI соал имухлахалтIугъонкI.

 

Шахзадакъан Шахвалад

(Варташенский диалект)

Записал кавказовед Адольф Дирр в Варташене в 1902 г.

Опубликовано в: Дирр А. Грамматика удинского языка. (Сборник материалов для описания местностей и племен Кавказа, XXXIII.) Тифлис, 1904. С. 88-96.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Са каьсибун хиб хинаьрре буй. ШIум тене буи те тадане. Таци са галахо пIаъ еъшIне ечери ич пIаъ хинаьране таде. ПIаъ хинаьрмогъон пикъун:

"Баба, еъшIна га маа?"

Бабан пине:

"ЧIаьлаьги."

"Баба, йахал таша чIаьлаьги!"

"ШIел", пине бабан.

Баба укIестIа буней те тIе пIаъ хинаьрах ачесбаней. Ама пIаъ хинаьр тагъатIан кIицIкIе хинаьрен оъненеха те захал ташанан. Бабан тене ташша монорте такъунса кIицIкIе хинаьрал хъоштIан танеса.

Таци бакъунпIеса чIаьлаьги. Бабан ехне:

"Закенан чIаьлаьги еъшI бокъанан зуал езгъо."

Баба танеса кIуа. Такъунса такъунса беъкъунгъеса еъшI тене бу. Бейнкъине бакса кIицIкIе хинаьрал енеса метIогъо тIоъгъоъл. Монор вуъгъ гъи ме чIаьлаьги макъундеса бусакъунбакса. ПIаъ хинаьрен айтахсаби ехкъун кIицIкIе хинаьра:

"Еке пишибен. Ши пиши каъфеънне бако шетIух укIен."

КIицIкIе хинаьрен пишибахун пиши каъфеънне бакса. ТIе пIаъ хинаьрен пишибахун кIулкъун байха пиши каъфеън тене бакса. Ехкъун:

"Гаьраьг вах укаян!"

КIицIкIе хинаьрен ехне:

"Гаьраьг уканан ама бартанан зу са кIицIи тагъа тагъаз пIуран егъаз."

Хинаьр таци байнеса чIаьлаьги. Са кIицIи те танеса бафнестIа са курра бош. ТIема танеса банепIеса са кIуа. КIоджин бош хиб еък гъачней еъкургъо бешал гъаритIулле хъайцине. МетIогъохо гирби буинебеса ич джебургъо пIуран енеса ич гала. Ечери цинеха ич хунчимугъон беш. ШотIогъон буркъункъеса уксах. КIицIке хинаьрен гьар гъи таци тIелин енечеса. Ме еъкурух са пачшагъунне бакса.

Са гъи пачшагъун маьгьтIаьрен ме хинаьрах бинекъеса. "Гаьраьг", ехне, "вах ташаз пачшагъун тIоъгъоъл."

Хинаьрен ехне:

"Бези пIаъ хунчи безбу."

Таци тIе пIаъ хунчех-ал енечеса. ОъшIаъ такъунса пачшагъун тIоъгъоъл. Мийа кIицIкIе хинаьрен буьтуьн ашлах нагъыллебса. Пачшагъал мигила хъоцIса усенне хинаьрре чурса. Ме хинаьрах те атIукIса ехне:

"Ун екIа ваъба?"

Кала хинаьрен ехне:

"Зу са халчаз сербо ви къошин буьтуьн ич-лахо аррецо."

ПIаъумджи хинаьрен ехне:

"Зу са хъохлин-бош хуцзу бохо буьтуьн ви къошинен унеко."

КIицIкIе хинаьрен ехне:

"Зу пIаъ айелзу ечо са гъар са хинаьр. Гъари бехо къызылле баро хинаьри бехо гуьмуьш."

Пачшагъен кIицIкIе хинаьрах анекъи. Вуи хаш вуи гъи таманбакахун банекса са гъар са хинаьр. Гъари бехо къызылле барса хинаьри бехо гуьмуьс. Хунчимух таьгаькъун тади тIатIмера айлугъо босескъунди. Айлун гала лакъунхи хаъебала.

Пачшагъ ари атIукIи ме ашлах. Бейгьабурреби хинаьрах пине:

"Iса авакIо зу ва екIаз бо."

Ечери хинаьрах давразинахо тIош бошнеди окъа са курра бош те буьтуьнтIин

чуркъанпи ич чоъел. ТIе айлах тIе бокъунсо са наъвна бош ламанеди. Дейирманчинен чубгъон буррехъи айлогъохолан ачипсун. Ме айлогъон хабаркъунакъи:

"Ваън ши айлухнан?"

"Ян дейиерманчин."

Пикъун те ефан дейирманчин айлух тенан ефах боъгъаъкъунбе. Ме ашлах те айлогъон абакъобакса кIуахо тIитIери такъунса са чIаьлаьги. Хинаьрен ич бехо барал гуьмуьшах гирби танеди ич виче пине:

"Таша шаьгьаьраь са кIицIи шум акъа еча."

Гъар танеса шумне акъса са леветIтIе акъса малакIане акъа. Гьар аш акъи ечери кIуах буинебеса.

Са гъи айзери танеса пIуран шум акъсан. Беънегъса те мийа еъкал арци гъармухне бу ичогъо лахоал йарах. Таьгаь тади ме еъкахо соо йарагъахоал гьар са аш ич бахтIин анекъеса.

Са гъиал пIуран шаьгьаьраь тагъатIан лайнеци ич акъи еъкал чIинеги шаьгьаьр

буррехъи те гъармогъохолан еък чIигсах. Еъках чIигахун гъари кIойн бинестIа. Ме гъари нана-хунчимух мийакъун бакса тIесагьатI чалкъунеха ме гъарах. ТIитIери такъунса тIатIмерун тIоъгъоъл ме ашлах буьтуьн нагъылкъун беса шетIу. ТIатIмерен ехне:

"ШIел за абаза екIаз бо."

Таци йакъна бош арци беънегъса ме гъара, гъар ари калин чIебакахун тIатIмерен оъненеха те:

"А, без гъар, зу къоджа чубухзу зах-ал таша еф кIуа."

Гъарен ланехса метIух еъка танешеса ичгъо кIуа. Хунчен ирази тене бакса ехне:

"ЕкIалугъну ечере ме чубгъох?"

Чубгъон буррехъи оънепсах. Гъарен пине:

"ЕкIаз бо ай хунчи!"

Къоджа чубухне барта манкъанди. Са гъи ме чунджон пине хинаьра:

"ЕтIе тен ви виче бахтIин чубух ечша. Ун сапсану."

Хинаьрен пине:

"Без вичен чубух тетIубукъса."

"Аьгаьн тетIубукъса упа ви вичех таци екъанчIери тIе саълбин ходах. те ходен вахолан айттIекIо."

Вичи евахтIте биасун арине кIуа хунчен пине:

"Вичи таке са саълбин ходде бу. Те ходах зенкI еча."

Вичен пине:

"Без пин лахо!"

Таци шетIух очшо. Танеце гъар шаьгьаьр хабарреакъи са къоджа ишIехо саълбин ходин галах. Къоджа ишIен пине бала, саълбин ходин йакъ гаьлаь писне. Гаьлаь даьвуьрухне бу. Йакъе бел са даьвне бу вуъгъ булла. ШетIа кехо адамар тене чихаркIеса. Гъарен пине:

"ЕкIа бакайн зу тагъалзу."

Шаьгьаьрахо чIери танеци. Таци банепIи беънегъи те тIе вуъгъ буллатIа турел са цацне бафтIе чичал тене бу. БапIи сагьаттIа виче пине доьвен:

"Аман, без турехо чича ме цацнух."

Гъарен чинечери доьвен пине:

"Е шIеллугъ бувакъса баз упа."

"Зу саълбин ходахза букъсаъ, пине гъарен.

"Охъ, пине доьвен тIеъякъал гаьлаь доьвне бу шетIогъо кехо ун чихаркIал тен."

ОъшIаъ доьвен са нишанне тастIа гъара ехне:

"Таке ме доьв бакайн ме нишанах акIестIа тIевахтI саълбин ходахал те анкъи хъош ма беъгъа дуьс еке. Гъар танеци доьвуьргъо акIеснеди тIе нишанах банепи саълбин ходах. Ходах чунеки байнеци якъа. КIоджлугъен ари банепIи ич гала саълбин ходах танеди ич хунче. Са ема гъенахо оъшIаъ гъар танеса пIуран шаьгьаьраь. Iч нанахунчимух пIуран такъунса тIатIмерун тIоъгъоъл. ТIатIмерен пIуран буррехъса ме хинаьрах аш зомбесан. Пине хинаьра етIе:

"Тен ви виче бахтIин Шахсаънамах чубух ечша?"

Хинаьрен ехне ич вичех:

"Вичи пIуран якъа байци танеса."

ТIе доьвен пIуран зомнебеса ме гъарах ехне:

"Тангъо Шахсаънами кIоджин тIоъгъоъл кIаллукIо: Шахсаънам, са беъгъа без лахо! Шахсаънамен вах беъгъи укIалле: Мено е шIел гъар-а? Ари, вах акъи ташалле ич-тIоъгъоъл."

Гъар танеци Шахсаънами кIуа бапIахун доьвен укIало кIена кIаллепи:

"Шахсаънам, еъгъа без лахо!"

Шахсаънам беъгъи сагьаттIа енеса гъар тIоъгъоъл танешша шетIух ич тIоъгъоъл. ОъшIаъ гъарахол са гала гиркъунбеса буьтуьн шеюьргъох. Екъунса гъари кIуа. Хинаьрен беънегъса те гаьлаь шаватI чубухне. Вуъгъ гъи вуъгъ гъи лашкIокъун беса. Гъар пIуран танеса са гъи шаьгьаьраь. Хинаьрун нана-хунчимух пIуран акъокса гъарах. Таци ехкъун тIатIмера. ТIатIмер танеса пачшагъина тIоъгъоъл. Пачшагъен ехне:

"Пачшах, мийа са гала са хинаьрре бу са саватI нутIакIеци хинаьр таке шетIух еча венкI."

Пачшагъен къошинне якъабеса тIе хинаьрмогъох ечеснедеса. Гъарал хинаьрмогъохолан енеса. Ме гъар Шахзаданей ич хунче Шахвалад ич чубугъо ич Шахсаънам. Шахзада аари пачшагъун даьваьрзинаь бапIахун беъгъсане те даьвраьзин беш са боштIи чубухне бу. БапIи сагьаттIа еъкахо цирине ме чубгъо кех мунечи. Ме саьс таци пачшагъа банепIи. Пачшагъен аджогъонне баки. Пачшагъен гъари бахтIин чъоъмоъ беш курре качпIестIей биане. Ама гъарен ме ашлах абатIуй чоъмоъ бапIахун джупи байнеци кIуа. Гъарен пине пачшагъа:

"Пачшагъ, банеко те адамарахо хаъ бакане?"

Пачшагъен пине:

"Кано тене бако."

Гъарен пине:

"Кано те тене бако песунне. Зу ви гъарзу. Аш хъайнеци."

Пачшагъ гаьлаь мукъне баки. ТIесагьат тIе гъарен нанах куррухо чичеснеди оцIкIалпеснеди лапеснеди шIел парталгъох. ОъшIаъ кIалпи пIаъ хунчимогъох банеди тIатIмерахол ич гала къалина тIесагьат Шахсаънамах-ал Шахваладах-ал ечеснеди. Шахсанамах-къан ич гъарах вуъгъ гъи вуъгъ шIу лашкIоне би. ОъшIаъ ечеснеди гаьлаь еъкурух тIе пIаъ хунчех саал тIатIмерах гъачнепи еъкургъо оджилахо джигеснеди шетIогъох беснеди.

 

 

Хачпараз

(Варташенский диалект)

Опубликовал кавказовед Адольф Дирр на основе рукописи, переданной ему в 1902 г.

Опубликовано в: Dirr A. Udische Texte // Caucasica 5 (1928): 68-69.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Са адамарен фикирребса те дуьниани пIаъцIцIе хачпаразне бу. Беъгъен метIогъо маноа шIел. Айзери танеса фурупсан дуьниани хабаракъане беъгъен маноа шIел танеса таци са дуьзи беъгъсане са ишу кIоцIбакене, тIеса ишенал бачIъанел цацне лаеха банеко те пIаъ араба цац лапи бакане ич бачIъан хурунебакса пIуран ехне бапа. Мено ишIане тайса ехне еф кIодж махъан гуреци екIанан беса бачIъан пIаъ къаттIе баки хурунебаки гьаме айтургъох песхолан саал тиане беъгъса ие адамарух тене бу ие цац. Моно танеса мелан таци беъгъсане са коьтикIал пIаъцIцIе чIуьт улагъкъун гъачъпе амма коьтикIах текъобакса ташес коьтикI ич гану битине са чуьт улагъен тIечIоне запеха тIеса чуьтен мечIо са айтен гьар чуьтен са чIоне запехаме ишен таци ехне чIурпанан чурпанан екIанан беса пIаъцIцIе чуьттIух гъачъпенан ташес тевабакса шадбанан зу катIух пIаъ чуьтен тасшо шадкъунбеса метIин ечери са чуьттIух гъачънеха сунтIухал ичбеш бутIукъсай те шор чIигъане. Сал тIиане беъгъса те ие коьтикI тене бу ие улагъ ие адамарух моно акънеса те моно е аьлаьмаьтамелан танеса ме ишу таци са къоджа ишелле ламандеса мацIи кIаджугъон ич кехал са кIобал танеса къоджа ишен ехне метIух те ман тайса. МетIин ихтIилаьттIебеса ехне ичул етаьркъун ламанде цац лакIало коьтикI ташалор. Къоджа ишен ехне тIе цацлакIал унну ви гуьнаьгь гоьлоьви амма сакIиал гоьлоьн къазамишбеса вилахо цацну лацестIеса ехну тагъа беъгъаз ши маьссаьба шIел ка ашен ун вилахо абуз гуьнаьгьну къазамишбеса тIе коьтикIгена христIосне тIе пIаъцIцIе чуьт улагъгена пIаъцIцIе хачпаразне, христIос тумне буьтуьнтIугъонал христIосакъун ваъбакса шукIалаал тетIубако пес те беш маьссаьб шIелле гьакатарал ун таке екIате ви маьссаьбен буьрмишнебса шетIух тамба гьаме айтахте ме хъоджа ишен песхолан енех акIесатене ме ишу мелангаьр хъайнебакса таци ич маьссаьба шIел хъуллугънебса.

 

 

Арзуман

(Варташенский диалект)

Опубликовал кавказовед Адольф Дирр на основе рукописи, переданной ему в 1902 г.

Опубликовано в: Dirr A. Udische Texte // Caucasica 5 (1928): 70-71.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Са ишуне баке са чубух, пIаъ-ал айел, са гъар, са хинаьр. Гъари цIи Арзуманне баке. Ич нанан азаруне баке, пене ич ишех те: екъза бухъса. Пине: етIа екъва бухъса? Шетинал пене те: Арзумани екънухоза бухъса. ОшIа бабан таци ечере шамнепе Арзуманах. Шампи ич чубгъо танеде, кIене. ТIе хинаьр арене, пине: ай нана бусаз. Пене: ме дуькаьни ви бар хашане бу, таке, еца, укIа. Таци, ечери беъгъсане те ич-бош са килин кашане бу, ехне: мено без Арзумани кашане. Са бисин-бош бачурехане, ташшане ташшане гергецун-бош лахса. Оша Арзуман (килин каша) мелан къушне бакса чIери тайса. Тайсане са къыц тогдалун-тIоъгъоъл, ехне: екIан таста венкIена са маъгъ укIаз? Пене: са топ тафтIаз тадал. Пене: цIипикIзу, гьай цIипикIзу цивили витикзу. Бабан шампи нанан кIей хунчен пурди цIипикIзу! ТафтIина акъи танеса биъкъ тогдалун-тIогъъоъл ехне: екIан таста венI са маъгъ ïкIаз? Пене: са топ биъкъзу тадо. Пене: цIипикIзу, гьай цIипикIзу þ биъкъну танеста. Тайсане, са лалахъан иъбалтIа-тоъгъоъл, ехне. ЕкIан тадо за венкI са маъгъ укIаз? Ехне: са чуьт лалахъанзу тадо. Пене: цIипикIзу. Лалахъана танестIа. Оша танеса са санджагъ тогдалун-тIоъгъоъл, пIуран ехне: за екIа-н тадо венкI са маъгъ укIаз? Ехне: са топ санджагъ, пене: цIипикIзу. Мелин танеса, ичгъо коджн бохарикIун-бел арцеса ехне: ай баба са ала беъгъа! Бабан ехне: баба ва нейш къиъзабса. ШетIин ехне: макъавакъиъби, гуллу ви чое бихъа, ала беъгъа! Биъкъну бонесса, баба пие кIачIъинебса. Оша нанахне еха: ай нана са ала беъгъа! Нанан ехне: нана ва нейш, къиъзабса. Ехне: макъавакъиъби, гуллу ви чое бикъа, ала биъгъа! Санджагъах бонесса, нана пие кIачIъинебса. Оша ич хунчехне еха: ай хунчи, са ала биъгъа! Хунчен ехне: хунчи ва нейш, къиъзабза. Ехне: ви даъмаънех бикъа, ала беъгъа! ТIе са топ тафтIинахал, лалакъанахал басанекса хунче даъмаъне ичал пурпи танеса.

 

Шуькуьрбала пIурио

(Варташенский диалект)

Опубликовал кавказовед Адольф Дирр на основе рукописи, переданной ему в 1902 г.

Опубликовано в: Dirr A. Udische Texte // Caucasica 5 (1928): 60-63.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Банеке са пасчIах; метIай банекей хиб гъар. Са вахтIа фикирреби те екIе синамишбаз маноа ме гъармугъохо гьакъуллу. ТанестIа гьартIу хъо ухъ бачъ манат, ехн: такенан кефбанан! Монор айзери, такъунса гьаро са гану. Кала вичен-къан быъгъун вичен боъгъаъкъунбеса ичугъо-бахтIин иолдашмух; таци шетIугъохол кефкъунбеса; кIицIкIе вичен-гена фурунеха, екIал тене боъгъаъбса алишверишбаней, хъайбаки енеса; егъахун чIенебакса са гарамзалугъун-боштан, беъгъсан, те миа са ишIен са гарамзинах гоьлоь тIапIнеха; ме гъар танеса ишIа, беъгъане те етIеа метин тIапIеха, хабарреакъса шотIухо. ШетIин ехне те ме пIурио за бошлуне хибхъо манат, дуьруьс вахтIа тене таде, иса шетIа-бахтIин ич гаьраьмзинах тIапIзуеха. ПасчIагъун гъарен тIесагьат чичери хибхъо манатах танестIа, ехне: акъа таьнгинах, ма лафтIа гаьраьмзинах, аьибне венкIена. ШетIин таьнгинах акъи танеса. ПасчIагъун гъар енеса кIуа, амма гоьлоь запIнесай те баьликаьм баба аджугъонебаки. Вичимух-ал екъунса куа. Хиб гъенахо-оша пасчIагъен кIаллеха гъармугъох, хабарреакъса те шетIугъон екакъун бе макъун таце, екIакъо акIе, таьнгинах макъун харджбе. ПIаъ кала гъармугъон пикъун те ян кефянбе, беш тангинах харджианбе. КIицIкIе гъарен пине: зу гаьраьмзалугъахо чIебакахун беъгъсаз те са ишIен са гаьраьмзинах тIапIнехай хибхъо манатун-бахтIин зу шетIу хибхъо манат тадиз те макъан тIапIи къейри екIал тез харджбе; манди таьнга застане. ПасчIагъ аджугъонебаки кала гъармугъо-лахо, кIицIкIе гъарах гоьлоь оьгмишнеби те гьахъуллу ашне бикъе. Ун захо-ошIа бакаллу пасчIагъ. КIицIкIе гъара танестIа джокI кIодж, таьнгаь, ехне: ви-бахтIин хъазамишба, карха! ОшIал ехне: ви-бахтин бикъа гаьдаь те адамарах, маноте ун укIахун еке без-тIоъгъоъл арца, шIум укен нутI егъалле. КIицIкIе гъар саема гъенахо-ошIа танеса базарах гаьдаь бикъсан; сунтIух бикъи енесча. Биасун евахте гаьдинен шIумах танестIа, пасчIагъун гъарен пине: зуал запсазу унал еке сагану арцен, шIум укен. Моно тIесагьат ари арцеса. ПасчIагъун гъарен ихнебасакса баба айтургъох. ОшIун гъи ме гаьдинах якъанебастIа; таци базарах соал бинекъса; шетIинал гьаметаьрре беса, шетIухал чIевнекIеса. Хибумджи гъена таци са джаьгьил гъарре бихъса хибхъо манатал. Биасун пасчIагъун гъарен шIум укахун ехне гаьдинах те: зуал сапсазу, ун-ал еке сагану шIум укен. Гаьдинен ехне те: зу вахол бакал теза шIум укес, ун ука! ЕкIате маннедо ошIа, зу узко. Екъкъара те пасчIагъун гъарен кIаллеха тене арцеса. ПасчIагъун гъарен ехне: без бабан укIало шор гьамононе. Ме гаьдинах енефеса. Ме гаьдинен гоьлоь шIел къуллугъне беса, гоьлоьал гьакъуллуней. ПасчIагъун гъара гоьлоь ме гаьдинах бутIукъи. Саема ваьдинахо-ошIа пасчIагъун гъарен каьрван гъачпи, гаьдинах-ал акъи, танеса къейри шаьгьаьра алишвериш. МетIугъохол такъунса къейри соьвдаькаьрухал. Ме шаьгьаьраь пIаъ йакъне тайса: со вуъгъ гъенейне, со хиб хашней. Амма шуте ме вуъгъ гъене якъахо танеса, гьаме якъал-гаьр баттIекIса; текъо абабакса ор бакса, ор те. Ме гаьдинен пасчIагъун гъарах ехне те: гаьраьг ян ишIа йахъен тагъаянаь. ПасчIагъун гъарен ехне: ахер, ишIа йахъен тагъал адамарух текъун хъайбакса. Гаьдинен ехне те: кано ви бордж тене зу вах тавакъкъаз беса, те гьатIелан тагъен. ПасчIагъун гъара ме гаьдинах гоьлоь бутIухъсай, метIа-бахтIин ич хатIирахо тене чIери, пине: шIел, ишIа йакъен тагъен. Ари ме якъал бакъунпIи, монор каьрваьнахо джокIкъунбакIи, соьвдаькIаьргъон гиреци хойшIкъунбеса тIе пасчIагъун гъар махъан таци ме якъен, мелан тIагъало буттIекIса. ПасчIагъун гъарен ехне: зу без гаьдинах гоьлоьза букъса. ШетIа хатIирун-бахтIин екIа бакIайн, тIагъалзу. Такъунса монор ишIа якъен, биабакама йакъкъун тайса. Биасун ари сагану манкъундеса; шIум кайтIухо-ошIа пасчIгъун гъар баснекIеса; гаьдинен арци къараулле ефса. ШIуьнебигъ пасчIгъун гъари тулинен буррехъса туьнд бапсах. Гаьдина итIубаки са колла-хъоштIан сунтIин ехне: ай, хаъ, вах ви кIонджугъон усин бесбалле. Ви пIинах ич пел ладалле, еке, барта ка маллу зу ташаз. Тулан хъайбакама баънепIи, гаьдинен-ал арци хъараулле ефса; дамдам айзери такъунса, сахсаламат бакъунпIеса шаьгьаьра; ичугъо маллух тоьвкъундеса, мелан ичугъенкI малкъун акъса. Соьвдаькаьрух анджагъте бакъунпIеса. Соьвдаькаьргъо метIугъох те акъокса, акъкъунеса те монор сахсаламат ари миа бакъунпIе. Гаьдинен соьвдаькаьргъох ехне: екенан ваънал, тагъен ишIа яхъен! Монор иразикъун бакса. Саема гъена-оса монор буьтуьн сагала ишIа йакъен якъакъун байса; ари пIуран тIе шIу манди галакъун мандеса; биасун шIум каьи буьтуьн баскъункIеса. Таькса гаьда арци хъараулле запIеха. ШIуьнебигъ пасчIагъун гъари тулинен буррехъса гоьлоь бапIсах; гаьдина пIуран итIубакIи са колла-хъоштIан сунтIин ехне: ай хаъ ви конджугъон усин бесбалле, ви пIинах ич пел ладалле, еке барта за маллу тагаз! Гаьдинен ари пасчIагъун гъарах могъорребеса, ехне: миа са саьсне бу, зу тагъалзу ме саьсна-лахо, унал еке без- хъоштIан! ПасчIагъун гъарен ехне: шIел, таке, зу-ал есса! Гаьдаь танеса ме саьсна-лахо, бе ъгъсане, са адамар тIинестIа, моно-ал метIа-хъоштIан, гоьлоькъун тIистIа, кIицIикъун тIистIа. Бирдаьн тIе адамар бафнестIа са курру. Гьаме вахтIа пIасчIагъун гъарал ари банепIеса, гаьдинен ехне: зу байгъалзу ме курру, ун са чIа басака, екIатIе гъачъкIайз, запIнукIо! ПасчIагъун гъарен ехне: шIел! Гаьдаь байнеса курра-бош, беъгъсане те миа отагъухне бу; буьтуьн къызлын- гуьмшуьн-бошне, ич-бош-ал хиб хинаьрре арци, со сун-сунахо шаватIтIе. Ме хинармугъен гъарах ехкъун: екIалугъну миа аре. Миа вуъгъ доьвне кархеса. Ме кIоджурух шетIугъойне. Йахал гьартIух дуьнианун са чIотIехокъун ечере, иса чIегъайкъун вах укалкъун. Гаьдинен хабарреакъса: макъун шонор? Хинаьрмугъон ехкъун: тIеса отагъакъун. Ме гъар байнеса миа, буьтуьн доьвургъох кIацIнеха, ичугъо имгъох кIацIпи яллугъане байеха. ШетIухо-ошIа тIе хинармугъах чIаен гъачънеха со со, пасчIагъун гъаренал запи лайнесча; ошIа гаьдинен гирребса буьтуьн къызылах гуьмуьшах маллух доьвлатах доьвургъой, гъачънеха кIандирен, пасчIагъун гъарен запIнеха ала. Ме малурух буьтуьн д”вургъон йахъчIебакIалгъохокъун фукъпIе. Ичугъохал бесбе. Буьтуьн малух лайчеритIухо-ошIа гаьдинен ичухне гъачъпIи, метIух-ал пасчIгъун гъарен зап чиснесча. МетIугъон гирби, хинаьрмугъох-ал акъи такъунса ичугъон манди гала. Миа хелкъунбеса ичугъо маллух, хинармугъох, такъунса кIуа. КIуа ари беъгъсакъун те ичугъо баба кIачIъине баке, хунчи данге баке. ЕвахтIе икъобакса ичугъо гъар ишIа йахъенне таце, бабан-къан хинаьрен шетIух пIурикъун гьесабби, гоьлоь оънепсахо, фикирбесахо баба пул кIачIъине баки, хинаьр даьнг. Саема вадинахо-ошIа гаьдинен ехне пасчIагъун гъара те: тагъен охала! ПасчIагъун гъарен ехне: шIел, тагъен! Такъунса, биабакIама фурукъунеха, екIал текъун боъгъаъбса. Биасун хъайбаки екъунса, якъал егъахун гаьдинен бикъсане ме тулинах, доптIеса. ПасчIгъун гъарен гоьлоь беънегъса метIа-лахо, гаьдинен ич яллугъах чичери, тулин пIине-бош чапнеха, ошIа ич джубнуне лахса. ШетIухо-ошIа пасчIагъун гъара ехне: екIан фикирбеса, иени са тулин амал хатир тебез бу, бакио банеке, са хатане чIенебаке. ПасчIагъун гъарен метIа хатирах гоьлоьтIуи букъса, екIал тене пи. Такъунса кIуа. ПIаъ хиб гъенахо-ошIа ме гаьдинен ехне те без ваьдаь тамнебакса. Гаьраьг ваън хибаленал лашкIобаканан ме ян ечери хинармугъо лахо. ПасчIагъун гъарен екIа те ич гадинен ехне, буьтуьн тамнебеса. Саема гъенахо-ошIа пасчIагъун гъармугъон лашкIокъун беса. Кала виче танеди кала хинарах, бигъунтIу бигъунтIух, кIицIкIе гъарен-ал анекъи кIицIкIе хинаьрах. Ме гаьдинен усин тамбаки гъена, ие таьнгинах анекъса ич агъахо. ПасчIагъун гъарен гоьлоь хойшIнебса те мандане пIуран ич-тIоъгъоъл. Ме гаьдаь тене иразибакса, ехне: тагъен фурупсан, беъгъен екIаз фикирбеса, миа догъри айтах узкIо. Монор такъунса; гоьлоь фурукъунеха, ари тIе бешIун гаьраьмзин-тIоъгъоъл чIебакахун беъгъсакъун те са гаьраьмзин-лахо хашне чIеса. Такъунса беъгъсан моно екIа; ишIа таци беъгъсакъун са гаьраьмзаь качпIи гьазирре. Гаьдаь еъкахо цинеса, ехне: са байгъаз, беъгъаз ме гаьраьмзина бакъсаз. Байци баснекIеса. ПасчIагъун гъарен ехне те укIанте ка гаьраьмзинах венкIкъун сербе! Гаьдинен ехне: еке без кехо бикъа, алаба чIегъаз! Гъарен гаьдин кех бикъахун, гаьдинен танестIа хибхъо манатах, тулин пIинен би яллугъах, ехне: яллугъах ви баба пел лада, ич пулмух хъайкъанеци; кIуал д”внаь имхохне бу, шетIугъох боха хене-бош, хенах тада хунче шIелкъанбаки, баба пул шIелле баки, гаьраьг ич тахтIухо цигъане, ун арцан. Ме айтургъох пи чихаррекIса. Шейургъох тадесхолан гаьраьмзаь тIесагьатI бутIтIеса. Гаьдаь маннестIа гаьраьмзин-бош, пасчIагъун гъарен миа гоьлоь оъненеха ич гаьдин-бахтIин. Кор-пешман хъайбаки, енеса кIуа пIинен яллугъах ланестIа баба пел, тIесагьатI баба пулмух шIелле бакса; доьвургъо имхох бонехса шIел-гаьр, ич хенах танестIа даьнг хунче; хунчиал усин шIелле бакса. ПасчIагъ цинеса ич тахтIухо, пасчIалугъах танестIа ич кIицIкIе гъара. КIицIкIе гъар банекса пасчIагъ, гоьлоь-ал шIел пасчIагълугънебса.

 

 

Таьмбаьл

(Варташенский диалект)

Записал Евгений Джейранишвили, удинский исследователь из Октомбери.

Опубликовано в: Джейранишвили Е. Ф. Удийский язык: Грамматика. Хрестоматия. Словарь. [На груз. яз.] Тбилиси, 1971. С. 169-173.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Банекса са пащIагъкIена адамар, банекой те лап пащIагъал баканей, иш цIиах малин ма текъоабай. Ме пащIагъкIена адамари баксане са чубух, ичал беъгънухо барабар са гъи ме ишен ехне, те: кIодж ишейне, чоьл чубугъой. Чубугъон ехне: етаьрта бако! Чоьл ишейне, кIодж чубугъой! ШетIинал ехне, те етаьрта бако, заьгьмаьт-запIкIал ишу чоьли бакане. Чубугъон ичитIунебса, ишен гена ичитIу, ахри са ваьдаь гьоьджаьтикъун бафтIеса монор. Ишен аджугъ бикъеци буьрмишнебса: ташанан чубугъо, беспIанан, босанан, ич партала, гуратIа, лаьилугъа пIина цапа ечанан! Везир-наьзиргъон мотIу ташшакъун беспIесан, ама гьаьифкъунбеса, беспIеса текъун. Чубухал гоьлоь шелукIла адамаррей. МотIгъон шотIу баркъунеха, ехкъун ма бувакъса, таке, ачесба вах мелан, таькса пащIагъун пел ма акIеке! МетIинал бурим са яьравгаь къызылле акъса; ме яьравгинаь акъи танеса. Гоьлоьне тайса, кIицIине тайса, таци са аьизи банепIса. Ме аьизи са карвану къа ичиал са таьмбаьл гъарре бакса. Моно ари дуьз мотIгъо кIуане еса. Карванах ехне: ай, нана, зах ме биасун къонагъба! Ме карванен ехне: бези са таьмбаьл гъарбез бу, кIуал екIаал тебез бу, вах етаьр къонагъбаз? Догъридан, тIе гъарен са иш кех бохостIа тене, те са кIатI хе уъгъаъне. Ме чубгъох ахри къонагъкъунбеса. Моно миа са хейлах маннестIа. Са гъи ме чубгъон са уъхъ еъш акъи кIоджин бипIчъо уъхъ гала тIакIнеха. Са еъшнух тIошне лахса, те ме еъшну беъгъи тIе гъар тIош чIегъане. Еъшна соотIу ланехса тIе са гала, саял аъхиъл, те ме гъар сай аъхиъл чIегъане, ахри мертIер, соотIу тIиа, соотIу миа, тIагъа-магъа ланехса. Са аьитен, тIесунтIу тIагъа, месунтIу магъа. Ахри гьаьметарлугъен тIе гъарах ме чубгъон тIошне чищIа еъшна оьриндаь. Са гъи ме чубгъон ехне ме гъара: венкена чIаьинахупI бохалзу, таькса са шаьи еча! Таьмбаьлен ехне: са шаьинал за шина ашбестIо? ШетIин ехне: упа мер: са шаьинал ашбестIал, са шаьинал ашбестIал! Гьамер песин таке тIагъа-магъа, таке бохо йакъ. Вах са гала те са гала ашбестIалкъун. Танеса ме гъарал гьамер гьарайбесин гьарса ашла бесане чубгъон укIалокIена. МетIу, ма упа бурим, ашбескъундеса. МотIу таьнгаьаьлкъун тастIа, гоьлоь таьнгаь. МетIин шаьинухо абуз акъса тене. Ечери танестIа чубгъо. Ме чубгъон ме таьмбаьла ошун гъенал пIаъ шаьиенкIне якъабса, гьамал ехне: пIуран ва чIайнахупI тадалзу, саял абуз!Танеса, таьмбаьлен бесане чубугъон укIалокена. Такъундеса пIаъ шаьи. Акъи енеса кIуа. Чубугъон хупIа танестIа. Ахрахал са абазиналле ашбеса. Ме гъарен абазина ечесхолан, метIу чубгъон ечери чIаьина хупIа са шел укеснестIа. Сай оша ме чубгъон таьмбаьла пIуран якъанебса, гьамал песнестIа: са усен ашбестIал са усен ашбестIал! Таке, ашба са усен, оша еке, вах беъгъаъ еджуьраь доьвлаьт кафтIала. Гъар танеса, гьашорал ехне тIиа миа. Са карванен бинекъса митIу гаьдаьлугъа. Миа ме гъарен елла гавалгъо таьгрогъох дуьруьс-дуьруьс аланебса. Ме таьмбаьлун ашбесунун ион буьтуьнтIай кефиллеса. Мелан айзери якъалкъун чIеса бушругъон. Якъал бушрух хенезакъун бакса, ама хе тастIан лекIер ичхой тене бакса ме гъар тайса беъгъсане, те са къуш ходал пурпи лайнеса бинеста, лайнеса бинеста ай далай, ай далай, бихаджух, ва шуькуьр, бихаджух, ва шуькуьр! Гьамер песин гъар танеса тIагъа, енеса магъа, те хене лекIера буъгъаъбане бихаджух, ва шуькуьр! Миа хе бакалле, байгъа беъгъаз ме гъарен миа беъгъсане, те са пIаъ девне бу. Бурим миа деврогъо пащIагълугъне. Ичхо, деврогъо къатиал са шаватI, беъгъкIена хаштIал, беъгънухо барабар, нутI акIеци хинарре бу. Ме хинаьри пулал бинеста ме гъари лахо. Хинаьрен гъара ари чIапIкIин ехне: аман, вах беспIалкъун деврогъон, ун мено миа ман аре? Ме хинаьрен танестIа гъара пIилинджа, ме гъарен кIацIнеха деврогъо. Хинаьр банекса азад. Хинаьрен гъара са аълаъмне тастIа, дуьниани нутI бакала шей. Ме аълаъма гъарен акъи тIе пащIагъун чубгъонкIне якъабса. ПащIагъун чубгъон беъгъи беъгъи беъгъсане, те ме аълаъм дим бирлиантIе. МетIин ме бирлиантIун тоген кIоджрухне бикъса, зеревнекIса гьарса шей- шуиен.гьамал таьмбаьл гъари йакъне беъгъса. Гъар тене еса ама пIаъ аълаъмне якъабса тIе чубгъоенкI шеллугъа бесуна гоьрааь. Ич гьала тIе хинаьри тIоъгъоълле мандеса. Са усен ари тамнебакса. Хинаьраь тIиа ехне: зах якъабитIин пене, те са усенахо абуз ма чурпа. Гъар хъайбаки енеса; ари беъгъсане, те ич кIоджмец бу тене; фурунеха, ама иш даьгина буъгъаъбес тетIубакса. Иш гала са минаьриух чурпине. Акънеса. ПащIагъун чубгъон ичу акIеци ехне: таке, еча тIе девна хунчех, арцестIа миа венкIена бин! Гъарен таци енещIа хинаьраьх, анекъса шотIу иченкI бинлугъа. Миа са шел лашкIоне бакса. Иса маннеди пащIагъ. Ичгъо чIери чIапIкIин тIитIери ари чубгъон, миа те ме аьлаьмаьтгъо бесане, оша таци пасчIагъа къейритIа жIомон хабарби, къонагъне кIалеха. Ишуал енеса, беъгъсане, те ме фулан чубгъо кархал га иш пасчIагълугъахо абузне ич мал доьвлаьтен. Ишен гьала тетIу аба, мено ши гамхоха, ши доьвлаьта. ПасчIагъен ваьзиргъох ехне: мотIу гьазирбио шуа, арикъан са! Чубух зереци лапеци, къызылын бабочалгъох ич кIашимгъо лавкIи, имогъо сурукIбалгъо ич имгъо сурукIби, ич бел къызылын къа гуьмуьшун кIатIара лахи, ич лахоал джинджикIа бутIкIи, махпIурун турин лекIерах лапи, ич кеал са сининах акъи, ич лахоал са аълаъмах лахи чIенеса, акIнеса ме ише ваъ ехне: ме гамхо кIонджух зузу! Ич чъоехо джинджикIах алаби акIеснестIа ичух. ПащIагъ акъесане тIуъкъеъса, гьаметаьр жIомох аъм, акъеци гоьлоь вахтI пех циъгъаърамди ич галахо галпес тетIубакса. Чубгъон пуранал ехне: гьаме гъар тIе таьмбаьл гъарре, беъгъаъ мано галаз бапIеспIе! Иса ваъбаксан, те чоьл ишейне, кIодж гена чубгъой! Чубгъон синин лахо беъгъи ехне: аълаъм, доъпаъ, пасбака! Аълаъм доъпнеха, гьарса джокI са каала пасчIагълугъане чIуреса. Миа ечери ме чубгъон баьрун таьмбаьл гъара пащIагъне арцестIеса. Иш ишехал метаьрлугъен отIбестIесане, енех ехне: екIа банеке, барта бакъанки, иса тагъен янал беъш пащIагълугъа, таькса мотIхо оша абакъавабаки: чоьл ишейне, кIодж гена чубгъо. ПащIагъен беъгъи беъгъи чубгъо турелда чоктIи, ехне: пащIагъ унну, зу гена ви беъш булкIоцIби ви иесирзу гъеунахо оша!

 

---

РустIам

(Ниджский диалект)

Перевод на ниджский диалект Владислава Дабакова (г. Астрахань).

[Примечание: Сочетанием г’ передается особый звук — “мягкое Г”.]

Бакене са чобан. Ме чобани бакеней са чугьух, са гъар, изи цIи РустIам. Гьари са ваьдине ме чобан бисане, ама изи чугьух тIема шаватIе баксай, ки паччагъен акIатIан чуреса. Паччагъен тIе чобани чугъо танештIа изи кIойа, РустIамал танештIа. 

РустIам каланебакса паччагъи чъомол, ама мицIикI гьамахун моно геле зорбане бакса, изи йолдашхохун чилинге аьчине, чилинг’а чIаьий тадаийтIун гьатIесагьатI аьйлин кула хаъхаъпи чилинге сербеса; ниIко аьчикIатIан, никIона чIаьий тадаийтIун аьйлугъой була чуки никIони гала бонестIай. Паччагъи тIоъгъоъл геле аьрзаьчийохе ейсай. Паччагъ лап безаьребаки, тене авай гьетаьркъан мотIо батевки. Са карну енеса паччагъи тIоъгъоъл, нехе ки са чIаьлаьйе хиб деве кархса, РустIама йакъаба ушIейнакI, барта девурхон каьйекъатIун. Паччагъен кIалене РустIама, нехе: 

-- Са чIаьлаьйе гаьраьн гьун ушIейнакI тагъане. 

РустIамен нехе: 

-- ШагьатI! Гьаьзирбанан вуъгъ къаьтир, са тавар, са кIерей, гьар согъо пIацIце пут. 

ГьикIаь нехе гьаьзиртIунбеса. РустIамен гьакъи вуъгъ къаьтира, тавара, кIерейа танеса тIе чIаьлаьйе. ЧIаьлаьйе пIапIатIан девурух лаватIунбакса. РустIамен чинештIа пIацIцIе путлугъ таваракъа кIерейа, кIац'ене девурхо, хелебеса гьар дева гьар са къаьтири лохол, бипI къаьтирал хелебеса ушIен, ечери паччагъи чъомол цинне. Паччагъ чIенеса, беъгъиъ гьакъеса. 

Са гьема вахтI чIованекса, са къожа кафтIаре паччагъи тIоъгъоъл ейса, нехе ки са гала мацIи деве кархса, йакъаба РустIама, тIе девахун бушурупекъан. Паччагъен йакъанебеса ме гъара тIе мацIи деве тIоъгъоъл бушурупеса. Моно танеса, девен нехе: "Гаьраьн пIаъкъо гъи цIум ефайан". РустIам ираьзинебакса. ПIаъкъо гъинахун оша РустIам геле гьалнухун бинестIа, фикиребеса ки ене девен ичу сакале. ШотIайнакIал танеса изи нана диристIогъон манда упса. КIойа нанай бохеци дадале бакса, нанан нехе изи гъара: "Ука!"- моно тене ираьзибакса, зорин ама укесестIа, са кIотIор еъхтIи изи жомоне лахса. РустIамен гьатIесагьат аьсаькIене, къокъехун бош татенеса. Нана диристIогъон манда пи, танеса девурхохун бушурупеса. Сунсунахун тIетаьр бикътIунса, тIетаьр пIеътIтIунбеса, ки пIоъгъаъл гоьйнутIун лайса. РустIамен мийа бикъи, шоре г’апстIа дева, дев хиб адул очъалане байса, дев тIеийн чIери пIурун таци бинекъса, РустIамен саал бикъи шор г’апестIа ки, дев хашхаш кIинаь цареса. РустIамен дева бесби енеса кIойа. 

Са гьема вахтI манестIа, беънеъгъса ки ичу ме кIойа чуртетIунса. Меийн чIери, битова диристIогъон манда пи, була гьакъи танеса. Йакъа мотIо са амдаре ламанстIа, матIин ки изи кийе уъкънаъхода бикъи ехбалхойнакI хожинебеса. РустIамен нехе 

-- Коно гье гьуьнаьруьнбеса? 

ШотIин нехе: 

-- Моно гье гьуьнаьраь! Гьуьнаьр РустIамене беса. 

РустIамен нехе: 

-- Коно гье пеъш1айа аьшбесунстIа, еки була гьакъа тагъен. 

-- ШагьатI, тагъен! — нехе мотIин. Морох пIаълен татIунса, татIунса беътIунгъса ки, са ишкъарен изи турмугъо лавкIене пIаъ жIомокIожин жIена, харине берхса. РустIамен мотIо нехе: 

-- Коно гье гьуьнаьруьн беса? 

-- Моно гье гьуьнаьре! Гьуьнаьр РустIамене беса -шIотIин джогъабе тастIа. 

РустIамен нехе: 

-- Барта ке пеъшIайа, еки йахун тагъен. 

МотIин нехе: 

-- ШагьатI! ПIаъ вичи мабакен, бакен хиб вичи. Морох татIунса, татIунса беътIунгъса ки, са амдар арцене охъе бош, гьекъара ки хене ейса битова цIумене. РустIамен мотIо нехе:

-- Гье гьуьнаьруьн беса? 

-- Гьуьнаьр зу тезбеса, гьуьнаьраь РустIамене беса. 

РустIамен мотIо нехе ки, барта ви пеъшIайа, еки йахун тагъен. Моно ираьзине бакса, танеса мотIогъохун. Морох татIунса са чIаьлаьйе, са даьрйаьтIун бикъса. Гьар гъи нуваден согъо манестIа кIойа хорай бохса, мандийорох татIунса оъхаълаъ. БешIин гъи манестIа кIойа уъкънаход бикъал. МотIин бонехса хупIа, битова гьаьзиребеса. Ме ваьдине енеса са аждагьа, мотIохун гьаьлиме чуреса. МотIин нехе: "Портба, йолдашхо гьарекъатIун". Аждагьай аьджогъоне бикъса нехе ки: "Гьаьлаь ви йолдашхой йакъа бегъалзу". ЧинештIа изи бигъахун са поп, мотIо мийа гъачъпи санекса, ичинал битова хорайа каьий танеса. МотIин са зорин бигъа кIац’ене, пIурун бурехъса хорай бохса. Йолдашхо етIунса, беътIунгъса ки гьаьлаь хорай гьаьзиртене, хавартIун гьакъса: 

-- ГьетIайнакI хорай гьаьзиртене. 

ШотIин нехе ки, вахтIа тезавай гьевах бохалзуй, ама РустIам бехебафстIа ки мийа са аьшебу. Ошин гъи жIомокIожчине манстIа, мотIай белал гьатIетаьр оине ейса, хибинджи гъи хе къучIкIали беле ейса ме оин. БипIимджи гъи манестIа кIойа РустIам, хорай бохи чаркIатIан, аждагьа енеса гьаьлиме чуреса. РустIамен нехе: "Ачъа, бези белхун, ирадбака". Аждагьан чинештIа са поп изи бигъахун, чуреса РустIама гъачъкIане. РустIамен мотIай була чуки бонестIа, беънеъгъса ки ме аждагьай бул тIыкIырпесун таци са куране бити. Йолдашхо етIунса, хорайа каьийтIухун оша РустIамен нагъылебеса, ки метаьр аьше баке. Йолдашхонал нехтIун, ичогъой белал кетаьр аьше гьаре, ама отIехун тетIунпе. РустIамен нехе: "Тагъен беъгъеън куре бош гьикIаьбу", беътIунгъса ки геле баъгъаълойе, гьикIкIал тене ак1еса, нехтIун ки екинан са багъен. Уъкънаъход ефалтIу каьндуьрен сурукIтIунбеса окъа. Саки сурукIбала кIинаь мотIин цIиъгъиънне: "Ай бозкIи, ай чIевкIанан за". ГьатIесагьатI чIевкIтIунса. . ЖIомокIожчинатIун сурукIбеса, шотIинал гьатIетаьр цIиъгъиънне: "БозкIи". ЧIевтIункIса. Хе къучIкIаленал гьатIетаьре беса. МанестIа РустIам. РустIамен нехе: "Гьекъара цIиъгъиъкIаийз бозкIи, за маалабанан, сурукIбанан лап куре тумел цIирикI". ГьатIетаьрал бесатIун. Гьекъара цIиъгъиънне, бозкIи, тетIун уъмуъх лахса. РустIам пIанепIса куре ошIел, беънеъгъса ки са зидоин дарвазанебу, хаъхаънне банеса, пIурун беънеъгъса дарвазанебу, мотIоал хаъхаънне, метаьрлугъен вуъгъ дарвазане хаъхаъне, лап боше тайса. Таци беънеъса са хуьйаьр арцене, изи кIаъкIаъпIеъл са дев баскIене. Ме хуьйаьрен нехе: "Ай гъар! Мийа гьетIайнакIун гьаре, дев гьайзале ва укале". Дев мугъуребакса, аде бикъса нехе: "Амдарене адеса, геле вахтIе амдари йекъ тез каьйе". РустIамен деве була чуки бонестIа, хуьйаьраь чаркIесестIа. Хуьйаьрен нехе: "Гьун за ме шагьатIлугъа бину, ама тIечъойе бези хунчинебу деве кийе, таки шотIоал чаркIестIа". РустIамен таци дарвазина хаъхаъпи дева бесебеса, метаьрлугъен хиб хуьйаьр деве кийехун чаркIесестIа. Ахыр таци беънеъгъса са остIагьар дарвазин бош арцене, нутIакIеци шаватI хуьйаьр, изи кIаъкIаъпIеъал са маъиън деве баскIе. Са таьгьаьрен дарвазина хаъхаъпи бош банеса, беънеъгъса ки, тIе аждагьин бул мийане, гьарене аьрзинаь, мотIо пIеътIеъбеса, девал бесебеса. Нехе: "ТIе хиб хуьйаьр бези йолдашхойнакI, моно бези". Ме хуьйаьрмугъо танештIа каьндуьри тIоъгъоъл, тIе хиб хуьйаьраь согъо согъо гъачъпIи ала чIевкIесестIа. МантIунстIа РустIамкъа шаватI хуьйаьр. РустIамен нехе: 

-- Гаьраьн беъшI гьун лагъане, оша зу - Къиънебеса ки, беъшI ич лагъаийн оша хуьйаьр лайсун тене чурегъал. Хуьйаьрен РустIама нехе: 

-- Беъш гаьраьн гьун лагъане". Хуьйаьрен къиънебеса ки, ич лагъаийн йолдашхон атIункIо ки битовтIоухун шаватIе, РустIама нулачувкIатIун. Ахыр РустIамен нехе хуьйаьраь, ки гьун нулагъаин зу лагъала тезу. Хуьйаьрен чIевекIса изи джунухун пIаъ къаьлаьм, танестIа РустIама, нехе: "Гьаьйсаь зу лагъалзу, аьгаьр ва йолдашхон нулачувкIайтIун, ме къаьлаьмаь сунсуна дугъа, гьатIесагьатI егъале са мацIи егъел са маъйиън вел. Аьгаьр егъели лохол арцаийн, ва ташале алин дуьнаьйаьне, веле лохол арцаийн окъин дуьнйаьне ташале". Хуьйаьр ланеса, ме йолдашхон тIе хуьйаьраь атIункIса, гьакътIунса, ене каьндуьраь ботетIунстIа, ки РустIам лагъане, чуртIунса ки шаватI хуьйаьр ичогъойнакI мандане. РустIамен беънеъгъса ки ичу тетIун лачувкIса, аьджугъоне бикъса, чъо окъа бинестIа. Хиб гъи гьаметаьр битине бакса, бирдаьн къаьлаьмхо ейехе бафстIа. ЧIевекIса сунсуна дунегъса, гьатIесагьатI енеса са мацIи егъел, са маъйиън вел. РустIамен чуреса егъелин лохол арцане, вел гьари къате банеса, гьекъара чуреса егъели лохол арцане, тене бакса, ахыр веле лохоле арстIа. Велен танештIа окъин дуьнйаьне, таци са карнун кIойа цинеса. Рустамен ме карнухун хене чуреса, карнунен лаъгъаър хене ештIа РустIамен хена бонестIа, нехе: 

-- ШагьатI хе тада! 

Карнунен нехе: 

-- ШагьатI хе тейахбу, беши ораийна са дизикIебу, шотIин тене баре таштIа, гаьраьн гъиннен сунтIин пешкIаьш ташане, ки хе еъхтIане. Гъе паччагъи хуьйаьри нуваде. 

РустIамен нехе : 

-- ТIе ораийна за акIестIа. 

Карнунен акIесестIа. РустIам арестIа ораийн тIоъгъоъл, йакъе беъгъса. Са гьема ваьдинаьхун оша паччагъи хуьйаьр межмеий хупIен енеса. РустIамен хупIа ме хуьйаьраьхун чуреса, хуьйаьрен нехе: 

-- Ме хупI дизикIейнакIе, гьаьйсаь шоно чIегъале укале, оша за хе тадале. ХупIа ва тадаийз хе майин ташалзу. 

РустIамен нехе: 

-- Коно ви бордж тене, гьун хупIа за тада, зу авазу. 

Хуьйаьрен хупIа танестIа, РустIамен хупIа унекса дизикIи йакъане беъгъса. Сагьорен дизикI чIенеса, РустIамен кац’пIи бесебеса, хе диристI пийенебакса. Паччагъи хуьйаьрен изи кула пIийа чаьптIи, гъаре бач’ане дунегъса. 

Паччагъен инебакса ки дизикIа бесбетIун, битов амдархо кIалене, чуреса авабакане шуа ме гъар. Паччагъи хуьйаьрен беънеъгъса амдархой лохол, тене баъгъаъбеса, нехе: "ТIе гъар са карнун кIойане". Таци етIунштIа, хуьйаьрен нехе шоно гьамононе. Паччагъен нехе: "ГьетIинун чалхи?". Хуьйаьрен акIесестIа бач’ане, ки изи кийин пIийен муьгьуьре дугъе, тIеваьдине паччагъен нехе РустIама: 

-- Гъаргъаин, гьикIаь чурунса бесазу ваийнакI, гьаьзирзу. 

РустIамен нехе: 

-- Зу вахун паччагъ гьикIкIал тезчуреса, са за алин дуьнйаьне йакъаба. 

-- ГьакIе аьшлаь зу тез бако. Са гала са къушебу, шотIай балогъо дизикIен гьаьмишаь унекса, аьгаьр тIе дизикIа бесбаин, банеко тIе къушен ташане алин дуьнйаьне. 

РустIам танеса тIе дизикIа бесебеса, оша мандакIбаки басекса. Къуш енеса, гъара анекIса, шор беънеъгъса ки, изи балогъо кац’пIийо мононе, чуреса тагъане бесбане. ТIеваьдине изи балогъон нехтIун ки, котIо ма лафтIа, йах укало тIе кIац’пIи дизикIе, ме гъарене гьари бесбе. Ме къушен, тIесагьатI танеса изи къаьнаьдхо пасестIа, ме гъаре лохол хожинебеса. РустIам мугъуребакса къуша акIи къиънебеса. Къушен нехе: 

-- Макъиъба! Зу ви къуллугъа гьаьзирзу, буьрмишба. 

РустIамен нехе: 

-- За алин дуьнйаьне таша. 

Къушен нехе: 

-- Гьун захун геле кодж къуллугъун чуреса, аьгаьр зу джаьйил бакизуй охариней, гьаьйсаь къожазу, ама гьикIаьнбо, гьун ки кала шагьатIлугъ бену, зуал гаьраьн ви тавакъина баз. Таки паччагъахун вуъгъ пут йекъ вуъгъ пут хе еча. 

РустIам танеса, паччагъахун чуреци енештIа. Къушен хенакъа йекъа еъхеъстIа, РустIама изи лохол арцевекIса, нехе: "Гьаьйсаь зу пуркIалзу, гьар саьсбатIан са пут хе, са пут йекъ бези жомон босо". Ме гъарен гьатIетаьребеса, пIапIала ваьдине ахырынджи путлугъ йекъа босатIан, йекъ таранне, бинестIа. Ме гъарен гьатIесагьатI изи буде йекъа ботIи танестIа. Къушен аванебакса, амдари йекъ мучIане бакса, мотIо изи музе къате енефса. Къуш пIанепIса алин дуьнйаьне, гъара цивекIса. РустIам гьатIесагьатI арестIа, къушен нехе: 

-- Ва ечерио зузу, мандакIбакио гьун. 

РустIамен нехе: 

-- Йекъ камбакатIан, бези будахунуз ботIе. 

Къушен чIевекIса изи музе окъахун, лаьчаькъестIа, каьлаьмен шIарене. РустIами тур гьатIесагьатI къолайебакса. Оша къушен ичухун пIаъ къаьлаьм танестIа РустIама, нехе: "Гьевах ки тIар гъина бакаин, къаьлаьмаь сунсуна дугъа, зу вайнакI гьаьзирзу". РустIам меийн дуьз танеса тIе чIаьлаьйе, майа ки даьрйаьтIун бикъе. Таци беънеъгъса изи йолдашхон гьоьджаьтIтIунбеса шаватI хуьйаьри лохол. РустIама акIатIан морох гьакътIунса, отIтIунбеса, гьари РустIами турин окъа бити хоийштIунбеса, ки моно са аьше бейан, багъишламишба. РустIамен багъишламишебеса. 

РустIамен гьанекъса шаватI хуьйаьраь, йолдашхоал гьар сунтIин тIе хиб хуьйаьраь. Мотогъон маслагьатIтIунбеса ки, гьарсогъо джоьйбаки тагъалтIун са оьлкина, бипI йолдашенал сунсуна татIунстIа гьартIин са богъочъал, гьевах ки йолдашхой согъо тIар гъина бакаин, богъочъали пулурух маъин бакале, тIеваьдине йолдашхо батIунко коьмаьйаь тайес. Мийа диристIогъон би гьарсогъо са чъо танеса. РустIам шаватI хуьйаьраьхун са паччагълугъане тайса, беънеъгъса ки са шагьатI къожебу, хаваре гьакъса: "Ме кIож шиа?" НехтIун- "Девене. РустIам банеса кIойа, дева бесебеса, деве чугъоал гьанекъса, банекса пIаъ чугьух, деве кIойа карехса. Мийанин паччагъи пул геле вахтIехун тIе деве чогъой лохолей, ама къиъйехун гьикIкIал бес тене баксай. Исаь ки ибакеней РустIамен дева бесби чугъо ичейнакIе гьакъей, чуресай РустIами кийехун са фаьнден гьакъане. 

Са карну енеса паччагъи тIоъгъоъл, нехе: 

-- Зу тIе чугъо мийа езчо, гьун тIетаьр са сандугъ сербестIа, ки изи бош арци ачара фурудатIан гьатIесагьатI сандугъ егъане ви чъомол, йакъаба шотIо РустIами гану. . 

Паччагъен нехе: 

-- Зу гьун укIала сандугъа сербесуздо, аьгаьр гьун тIе чугъо ечес бакаин, зу ва ке биъгъиъ абшлаь къызыл тадалзу. 

Ме карну арестIа РустIами дарвазин окъа. РустIам ки енеса оъхаълаъхун , карнунен нехе мотIо ки, зу буса бисазу, за са тапан шIумал къуллугъчи бикъа. РустIамен нехе: "Вахун гьикIкIал тез чуреса, карха". Ошин чугъой хъошел тене ейса нехе, котIохун йах хатане лафтIо. Ме карну са гьема вахтI карехса, пIаъмджи чугъохун достIебакса. Са каьраьм карнунен мотIохун хаваре гьакъса: 

-- Ви ишкъари зор гьет1уст1а?. 

Чугъон нехе 

-- Тез ава. 

-- Гьун гьетаьр чугьухну ки, тен ава ви ишкъари зор гьетIустIа — нехе карнунен. 

Чугъон таци РустIамахун хаваре гьакъса: "Ви зор гьетIустIа?" РустIамен сифтIаь нехтене, геле хоишIбитIухун оша нехе: "Бези зор бези кииин богъочъаластIане, аьгаьр ме богъочъала чIевкIайтIун, зу пIури кIинаьз бако, турелал гьайзес бакалатезу, пIаъкъо гъи тIетаьр мандаийз бийалзу" . Карнунен битова инебакса. 

Са гъи РустIам гану баскIине бакса. Ме карну йаваш-йаваш енеса, РустIами кIаьшинаь чIаьйн лади, богъочъала чIевкIи гьовузане бостIа. РустIам банекса пIури кIинаь. Карну гьатIесагьатI танеса кIойа, чугъо нехе: "Гье шагьатI гъине, тагъен гану таракIен". Ме чугъо танештIа дуьз тIийа, майа ки сандугъане лахе. Ме сандугъи тIоъгъоъхун чIовакатIан, таци сандугъи бош арестIа чугъоал кIалене, ки мийа арца беъгъа гьетаьр шагьатIе, мотIо шина сербе. Ме чугьух таци арцатIан карнунен ачара фурунестIа, сандугъ гьатIесагьатI танеса паччагъи чъомол. Ме шаватI хуьйаьрен гьикIкIал тене авабакса. 

Йолдашхой богъочъали пул маъиънебакса, гьатIесагьатI аватIунбакса ки РустIам тIар гъинане. Морох гьари усун баъгъаътIунбеса, беътIунгъса пIури кIинаь битене, атIункIса ки изи кийе зоре богъочъал бутене. ХъаъвтIунса, тетIун баъгъаъбеса. Хе къучIкIален гьовуза цIумене, богъочъала гьовузи тумелхун баъгъаънебеса, ечери изи кийе лавтIункIса. РустIам гьатIесагьатI гьайестIа, йолдашхо акIи муъхъеъбакса, нехе: "Гелез баскIе". ШотIогъон нехтIун, гьун баскIитенуй, гьун пIуринуй, битова ехлаьттIунбеса. Моно гьакъеса, гьайзери танеса кIойа беънеъгъса, таьк са шаватI хуьйаьре кIойа . РустIамен хаваре гьакъса "МайатIун карнукъа чугьух?". ШаватI хуьйаьрен нехе "Тезава". РустIамен аванебакса ки шорох паччагъи кIойатIун . Морох еъкал арци, таци паччагъал, изи къошунал кац’тIунне. Чугъо етIунштIа, шагьатI кефтIунбеса, йолдашхохун сагала картIунхса. 

Белхун бинети хиб еъшI, согъо зайнакI, согъо нагъыл укIалтIайнакI, согъоал уъмуъхлахалтIайнакI. 

 

Са торай кIачъули (гьекят)

(Ниджский диалект)

 Опубликовано в: Keçaari, Ҝeorgi. Orayin. Bakı, 2001. С. 47-50.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Базаре тойстIейнакI колхози бостIанахун кIачъули ташала гьараба кала якъа чIегъатIан каьйнаьга мацIине баксай. Гьарабачи Усубен "гьоогьа!" пи каьлурхо енефи, мемаджагъ шотIогъой беъшI тагъала Булума пине:

— Ай Булум, ене якъа чIереян, каьлур ичан тагъалтIун, арца гьарабина!

Булуми гьарабина лайсункъа ехлетаь бурхъсун сане баки:

— Усуб аьми, нехтIун чIоваки шуь ви къонши Баьйлаьраькъа хойид беъгъала Аслана енкIеведенен ташерене. ГьортIун баки, са хавар тенебу? Хъайбаки гьартIун?

Усубен булане галди:

— БахтIавар ви бел. Уьше тацитIогъохун шуа хъош хъайбаки? Даьргаьнаь боси жIеъ хъай бако? ШотIогъо исе Сибираь пIапIеспIитIун бако.

— Сал бухаджугъой бийин еъхтIала аьш тене. АмцIи гала амдархой аьйлугъо йетимтIун баре. Хойидин оджина аьшбала са гъаргъайина бикъи татIунштIа, цIияал латIунхса халкIе дуьшмаьн. Ме отуз вуъгъ геле бигьиъ усене баки.

Усубен са хъош, са беъш, беъгиъ:

— Булум, пине, каьсиб амдарну. Бул нупIакъала гала лаьшаь мабада. Вахун, захун, шина аьш хавар гьакъса?

Ошаал джунухун кисаькаь чIевки са пIапIироцIе баьчIуьрпи. ШотIо жIомо лахи чахмаг-къоване чIевки:

— Гьоо, Булум, шагьатIе ейех бафтIи. Наьйни фиргаь оьзаьйи Сарайинахун гьетIайнакIун давабе?

— Кала са дава тене баке. Сарайинен чурецене изи севичи Аькел бостIанин комисйон бакане. Бригадиренал шотIай аьйитаь окъа саки зане таьйинбе. Сарайи наьйни Гимкинаьне гьарей. Пине Булум фиркаьчи тене, шотIо бостIан ехтIибаьрбес тене бако. Бези бийин маъ галепи. Пизу ай бавахун хавар нубакала чаьнги, ва диристи колхоз ехтIибаьрбес банекса за кынты1 кIачъули ехтIибаьрбес тене бакса? ШагьатIе, усун чIери танеци. Чурпийиний, авузин ехлаьт геле бакалей.

Усубен пIурун булане галди:

— Дим нагьахъ. Сарайи хаталу чугьухе. ШотIай перварехун чIовакалтIин изи арцалмугъоне хаме. УнкIо, уьше бикъегъала амдархохунал хавар бутIух. ШотIохун аъхиъл бака, чурпи гала аьшлаьн бафтио. Гьоо…, са кула бохода, торайин кIачъулинахун тада, пучIурбен, укен хенезалугъ ботIбакекъан.

Булум ираьзи тене баки:

— Кетаьр аьш тенебу. Торайин кIачъулина базаре тойдалян. Таьнгиненал егъелин йекъе чаьраькъ укалян.

Усубен якъе бохойни торайин кIачъулина гелене ейех бади. Булумал къырчи Булумей. Аьйитин тохол чурепи:

— Барта мандекъан. Тойди чаьраькъ укалян.

Фагъырен тене авай тIе торайин кIачъулинен шотIай бел зинзилаь цикIале. Гьайсаь, шотIогъой гьараба неъшIум хена цигъатIан Сарайи айизин почтIа арцене. ЕнкIеведенане заьнгбеса. ШотIо баъгъаъйби укIале: СтIаханови цIиял колхози бостIанахун базаре тойстIейнакI цамецитIухун авуз кIачъулитIун ташере. ЕнкIеведенен заьнгалбе милицин наьчаьлникаь. ШотIинал амдархо якъабале базаре. КIачъулина айзапIкIалтIун. Вуй кило авуз чIегъале. Кала са акт цамкIалтIун. Ошаал бурхъале силистI, суд. Булума са усен аьш тадалтIун. Бикъи туьрминаь якъабалтIун...

Морох оша бакале. Исаь гьаьлаь тIейин-мейин аьйиткIа якъ тагъала пIаъ йолдашен усун-усун егъелин йекъе чаьраькъаьтIун ейех бастIай. Чурпи аьшлаь бафстIуна тетIун авай. Ава бакийитIуний, торайин кIачъулина сал бартIункIой мандане? ПIучIурби утIункой. АмцIи тораяхал чIагъахун сурукIтIунбой.

Гьараба базари дарвазина пIапIаз-мапIапIазастIа милицин формала пIаъ танен якъа ботIеседи:

— Чурпанан! СтIаханови цIиял колхозахуннан?

Аьшлаьхун андах нубакала Булум гьарабинахун цире:

— Гьа тIе колхозахунян. Гьикаьнан чуруса?

Ошаал чунухун са гьема кагъызе чIевки:

— Беъгъес бананко. БипI бачъ къа кило кIачъулиян ечере. Килоя са манытахун тоядалаян.

— Геле шагьатI, кагъызхо ефа ошанейнакI. Гьарабина чIиянан къапани беъшI. КIачъулина айзапакIалян.

Гьарабина чIитIунди къапан бакала кIала. БазаркIома кIалтIунпи. Джоьй пIаъ танал етIунчери. Торайин кIачъулина моьшукхохун сунтIай бош амцIитIунби. КIачъулина айзапитIунпи. Накладноя цамецитIухун вуй кило авузе чIери.

Булумен беънеъгъи геле пис галане байинкъ баке. Милицин аьшбалхой лохол горох-горох пуле таради:

— Ай наьчаьлник, тIе торайин кIачъулина якъа уксейнакIтIун тадей. Бези озанкъан хох баки. Укса тез барти. Пизу тояндо, изи таьнгинен гьартIин са чераькъян уко.

— Чаьраькъ уксун. Гьар ги ваъх лари амдархохун са шалон бикIи батIунне туьрмогъо. ПIурунал зиянхор аьшурхохун кул тенан гьакъса.

Ехлаьтаь базаркIомал гаьребаки:

— Накладнойи бош авузбен. Таьнгинаь колхоза чIовакестIундо. ГорохтIун, актI мацампанан.

Ираьзи тетIун баки:

— Чъо мадугъо. АктIа цамкIалаян. Ях якъаби амдархоне бу. Са килоал чIапIбез теян бако. Тенан акIса уса алаби изи окъа мозитIун хаъвеъса? Аьйлухях бу. Нехе, вах гелез чуруса, ама вахун геле захуз чуруса. Нехнан аьйчиаь колхоз царкIалхо таьрефнан чурпе пи яхкъатIун бона бади?

АктI цамеци. Амдархон аъмтIун запи. Милицин аьшбалхо татIунци. Усубенкъа Булуменал мошуькхо запIтIунпи дахтIакIхой лохол. КIачъулина бияьсчъо тойди чаьртIунки. Буса, хенеза, гьамал уьк хаъхаъ хъайтIунбаки айизе.

Са гьема гъинаьхун оша шотIого айизин инспIектIорене кIалпи. ШотIай тIоъгъоъл районахун гьари са амдаре буй. Джаьйил гарей. КIачъули башкъалхо аьйитпIеседи. Хъо-уъхъ пера кагъыза цампи буйеби. Усубаал, Булумаал аъмаъ запестIи. Аьшлаь чаьрки тагъатIанал пине:

— Айизе баканан, усунлугъен кIалкIалтIун.

Ошин шаматI шотIогъо суддене кIалпи. Иджлас са сагьадахун геле тене запи. Алахунокъахун аьйиттIун саки, хавартIун гьакъи. Ошаал питIун:

— ЧIоьш чурпанан, кIалкIатIан енангъо.

Самал чIоваки кIалтиъунпи. Судян булумейнакI са усен туьрмаь, усубейнакI, саал бригадир ВурдалейнакI хъо хаш иджбари аьше кIалпи. Булума гьа тIейин бикъи татIуншери.

Булум бикъеци гъинехун хиб хаше чIоваки бакой. Шаьгьаьре таци амдархон тIейин пис са хавартIун ечери. ПитIун Булум аьшлин гала дурутIин окъа манди пIурене. Са торай кIачъулинен шотIай чугъо суьпуьр, аьйлугъо йетим барети.

 

Хозамандхо ("ЛашIкIой" драминахун са акесун)

(Ниджский диалект)

 Опубликовано в: Keçaari, Ҝeorgi. Orayin. Bakı, 2001. С. 50-53.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

АкесунастIа бутIун:

1. Арис — 40-45 яьшлу, гъаре бава.
2. Мурад — 40 яьшаь иъшIа айизлу, хачбава.
3. Гьарун — 50 яьшаь иъшIа айизлу, хуьяри бава.
4. Соруш — хуьяьри нана.
5. Каьпираьш — хуьяьри тIайи.

Уьшене. Гиреци, таьмизбаки са отагъ. ИстIолин лохолал окъалояхун бокIала са лаьмпаьне бу. Паьрдаь хъайегъала кинаь са чугьух отагъа баци лаьмпинаь аланебса, сулфина, шотIай лохол бакалтIогъо пул чуревки танеса. Самал чIоваки тIе согъо чъомох хъайеса. Са ишкъар бона баци шотIо самалал генг хъайпи бачIъанехун бона багъала амдархо нехе.

Гьарун — Усуннан гьаре. ЧIоьш мачурпанан. ЧIоваканан, арцанан. Пийин лохол гаваъх бу.

Арис — ПIурунал бияьс хейиркъан баки. Ефи кIоя гьаьмишаь муъхъугъа егъаян.

Арис, бачIъанехунал са тан кIоятIун байса. Ариси аъмнаъбел са гьаьвгаьне бу.

Гьарун — ДиристI баканан. ПIурунал усуннан гьаре.

ТIе согъо чъомохун са ишкъарал банеса.

Гьарун — Ай Каьпираьш, чIовака, арца, къонагъхоал арцестIа.

Кулкийе бикъи, акшIумкъа артIунстIа. Арисен гьаьвгинаь изи тIоъгъол ланехса.

Арис — Самал чIаьйиян баки. Гьарун ишкъар, аьшур гьетаьраь? Геле мандакI тен бакса?

Гьарун — ДиристI бака, аьшур шагьатIе тайса. Савайна кIояхун чIезса, бияь бакамун езе, хе дугъсунин, лохолзу. Са пIаъ гъинен арума хе дугъи чарузкIо. Гьун гьетаьрну, цил царпи ганхо гоьюьн акеса?

Арис — Бухаджугъо шуькуьр, киз кинаь чIерене. Са куьз езбала газах манде. Гьагь байиз, ме шаматI чарузкIо.

Каьпраьш — (Самал остагъарахун.) Ахар, ай хуьяьрмух, ай Соруш, чаьяь eсунбанан. Къонагъхо бохой якътун гьаре. (Соруш банеса.)

Соруш — Арис вичи, усунун гьаре, Мурад вичи, усунун гьаре. Бул аьшлаь гаьрбакене, ефи ейсуна тез ава баке. Арис вичи, Сона гьетераь, гьема гъине тез акIса.

Арис — Геле диристI бака, шагьатIе. Ерекъа пIучIурби чаьркеян. Исаьаьл недунин буйкIалин гьайехе. Аьшлин кийехун пулмугъо хъайпес бакайин, усун-усун акегъо.

Гьарун — Мурад вичи, аьйлейнакI бикъала кIожа мая пIапIесбес бакену? Барина запестIи чарнанки?

Мурад — Ге березаьре чаьртIунки. АьйчIинаьхун дурутIин аьшлаьтIун бурхъса. ДиристIлугъ бакайин, егъала шаматI баштIура еъхтIалян.

Арис — Ви устIоох шагьатI амдархотIун. ШотIогъо капмада. КIожа ви укIала кинаь бикъалтIун.

Соруш бона баци пIотIноси бош ечери чаьйен буй аякъхо амдархой беъшIи тIаъкIаъне.

Мурад — Моно лап бези уькехуне баки. Савайнинахун кала гьаьндаь аьшлаьз баке. Геле хенезазу.

КаьпIраьш — Ай хунчи, анкIса Мурад хенезане. ШотIин чаьйкъан уъгъиъ. Гьунал укуна усунба. Савайнинахун тапана пушIел лахезу, бияьсин хунчей кIоя укун бакале. Мия са шаматIин хела еъхтIалазу.

Мурад — УнкIо тIайи геле бусане. ШотIайнакI са гъусмишIум ечанан, нацIилбекъан. Бези шIум уксуна ефен самал ошанейнакI. Беши гьетIайнакI ейсуна са укен, джогъаба ава бакен. Оша шIум уянко. Гьарун вичи, авану ян гьетIайнакIян гьаре?

Гьарун — Мал-геле ибакезу. Арисен наьйни аьйит хъайпене. ПIурунал айит ефине. Упанан, ибакен. Ошаал беши аьйитаьян укIо.

Арис — (Муради лохол беъгъиъ.) Хачбава, аьйит вине. Упа ибакен. Гьа, де бурхъа!

Мурад — Бурхъа нехну, бурхъазне. Гьарун вичи, нехну бешI гьетIайнакI ейсуна малмул авану. Бавогъой аьйите, ибакин бако, нехтIун са хуьяьр са гъарейе. Беши Ариси гъарен ефи хуьяьраьне чуреса. Джоьй шакъкъинахун бакайинал, са айизлуян, сун-сунах шагьатиян чалхса. Аьйитаь гьетIайнакI бохойбаз. Гьареян ефи хуйерейнакI хозамандлугъа. Ефи аьйитаь упанан, бурхъен шIум бостIа.

Гьарун — (фикиребса) Бези чъомхо муъхъ цIийен хъайпсуна диристI баканан. НехтIун пIапIи хуьяьри къонджух баксун зор аьше. Ваьихун гьикаь чIапIбаз, хозамандхой кийелхун пул хъайпес теян бакса. СунтIу якъаян бастIа, тIе согъоне ейса. Арисаал, Сона хунчаал аьйеллугъахун чалянхса. Гьалал амдархотIун. ШотIогъой калаби аьйелал пис тене бако. Са камаси айит тезах бу. Хуьяьро калаби нанане бу, са шотIоал укен, авабакекъан. Изи аьйитаь пекъан. (Самал остIагарахун) Ай Соруш, авану, ме ишкъархо беши МиданейнакI хозамандлугъатIун гьаре. Нанану, гьунал ви аьйитаь укIалану.

Соруш — Ай Гьарун, кIожин калоо гьунну, захунун хавар гьакъса? Гьун гьоо питIухун оша зу джой са аьйитуз укIо? За геле чаьтинаьн бастIа. Са аьшаьл буне. Гъаренкъа хуьяьренал сун-сунах чалхалтIун букъо, чурецитIун букъо.

Мурад — Зу баъгъаънаъ бияьсин гъара акIезу. Пине хачбава, хуьяьренал аване. Ош шотIай нана-бавахуне гъачъ.

КаьпIраьш — Зуал чIоваки шаматI мия бакезу. Хуьяьрен тене чIапIбса. Ефи гъарахунал аьйит бинети. Пине тIайи, ваъннан ава. Зу тIайин, нанай-бавай аьйитаьхун тез чIегъо…

Соруш — Геле шагьатI. Ваън гьар са аьшлаь аванан. ХаварнутI мандийо ункIо са зузу. За мандайин, ираьзизу. Портбанан, са тIе кIоя чIери хуьяьри жIомоал акIаз. Беъгъаз изи маъг гьикаь (Танеса).

Арис — Ай Гьарун, аьшур гьари якъенал тагъалане. Кала беян, лашIкIойби кIож-мес бесунал беши озанене. Гьикаь укIаз, бези гъар пис аьйел тене. Кала-мицIик чалхале. Хуьяьрмугъо якъа бадеян, са гаре манде. Янал ишкъар-чугьух турелхун бистIахян. КIоя бине букъо, аъмаъ еъхтIане.

КаьпIраьш — Арис къуда, уькаь махаъхаъпа. Аьйит ефине.

(Соруш бона баци Гьаруни уъмуъгъо гьикане нехе.)

Гьарун — Ай къудоох, тIайин аьйитмух серине, аьшур ефи укIала кинаьне. ШIума архайин ботIес бананко.

Мурад — Арис хачбава, гьикаьн чурпийо. Ян къудан лахи укунхой тама беъгъамун, гьун гьаьвгинаь хъайпа. Гьикаь ечерену, тIаъкIпа истIолин лохол.

(Арисен гьаьвгинаь хъайене. Фине чуьрдаькаь, гьалвина, каьтогъо тIаъкIене. Са джоджа еъшIал чIевки ланехса тIалекин бош. Сорушен тIалека еъхтIи чIованекса тIе согъо отагъа.)

Мурад — Гьарун къуда, КаьпIраьш къуда, ян беши ейсунун оша аваян баки. Гьалвинахун еъхтIанан, ефи жIомо мучIъабанан.

(Амдархон гьартIин са локъма гьалва еъхтIи нехе. "Пул хашкъан баки". Мураден гьамал аякъхо фине байе. Соруш джоджа еъшIе хъийо изи бош акIегъала тIалек кийе банеса.)

Соруш — Ай къудоох ефиял, бешиял пулмух хашкъан баки. ЕъшIе хъиътIу хуьяьрен еъхеъди. ХъиътIу ечерезу, беши таьзаь йезнайнакI ташанан.

Мурад — Къудоох исаь за уъмуъх лаханан. Екинан, аякъхо еъхтIен, беши пIаъ цIицIикI гъарекъа хуьяьри диристтIугъа дугъен. Огъуликъа Мидани диристIугъа!

Амдархо са гала — ХуджустIане! Пулмух хашкъан баки гъарекъа хуьяьри диристIугъа!

Аякъхо сунане лафстIа. ТIе согъо кIояхун радионен тадегъала са маъгъеъ саьсе уъмуъгъо лафстIа.

Паьрдаь бутIеса.

Чаьреки.

 

 

КулбакIахун къызыл (легенда)

(Ниджский диалект)

 Опубликовано в: Keçaari, Ҝeorgi. Orayin. Bakı, 2001. С. 113-114.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Каьсиблугъа бафтIи са айизлунен паьраькаьл ефсуне чуресай. Таци мехъа енечери. Ама шотIо гьетаьр беъгъсуна тене авай. Айизлун геле пахыл са къоншитIух буй. Гьар усен паьраькаьл беъгъи кулбакIе тойстIай. Айизлунен тIе пахыл къоншинахун хаваре гьакъи:

— Ай къонши, паьраькаьл беъгъсунуз чуруса. Мехъа ечерезу. ШотIогъо гьикаь укестIаз?

Пахыл къоншинен мехъурхой кIацIесунане чуресай. ШотIайнакIал айизлуна метаьре джогъаб тади:

— Таки, мечI гьаъвкъа. Еча, хури кIацIпIа. Ципа мехъурхой лохол, кайекъатIун.

Айизлунен шотIай питIу бине. Таци мечIа гьаъвеъкъи. Ечери хури кIацIепи. Цинепи мехъурхой лохол. Ама пахыл къоншинен чурегъала кине тене баки. Мехъур мечIа каьйи тетIун кIацIеци. БуртIунхъи гъинехун-гъине кала бакса. Изи вахти егъатIан артIунци, гьайтIунзери. БуртIунхъи самалал геле мечI укса. Са гъи айизунен мечIа цикIатIан къари кIовалхой къате са гьема кулбакIе аки. Тене авабаки гьикаь бане. ПIурун танеци пахыл къоншин кIоя. ШотIо кIалпи пине:

— Ай къонши, паьраькаьлхон бурхъетIун кулбакI сербса. Исаь гьикаь бесуна лазым?

Къоншинен шотIо метаьр са якъе акестIи:

— Таки, са шIалакI меъйин цац кIацIпIа. Еча паьраькаьлхой лохол лапа. Цацурхой лохол кулбакIкъатIун серби.

Айизлу танегъи буругъо. Цаца кIацIепи. ШIалакIен запи енечери. Джоьй-джоьйби цинепи золе лохол.

Паьраькаьлхон маъйиън цацурхой бош нуакеуьи кулбакIтIун серби. Гьар са цац белхун ошIел биъгъгъадж кулбакIен буйе баки.

Айизлунен тене авай гьике баней. Ичу пIуран пIапIесеби пахыл къоншина:

— Ай къонши, пине, паьраькаьлхон кулбакIа серби чаьркетIун. Цацур белхун ошIел кулбакIе. ПIой исе гьикаьбаз?

Пахыл къоншинен аьджугъохун улуххо кIарамкIа джогъабе тади:

— Таки, ушI кIацIпIа. Маьгьаьлне кала са арух къоьптIа. КулбакIла цацурхо согъо-согъо чIевкIа тIе аругъол бапа, бокIоспIа.

Айизлу ме саьфаьраьл къоншин аьйитаьхун тене чIери. Таци ушIе кIацIпIи. Маьгьаьлне кала са арухе коъптIи. КулбакIен буй цацурхо согъо-согъо тIе аругъо бапи бокIосеби.

АьйчIиндаьри савайна айизлу арух боки гала егъатIан, пулмугъон акIалтIу веъбакес тене баки: боки кулбакIхой гьар согъо тарапи бакеней са къызыл. Аругъой га булоши къызылей.

СеритIун пийо, бухажIух амдара коьмаьй бакатIан сал сунтIин, лап пахыл къоншиненал шотIо куламцIи бартес тене бако. Изи беъгъиъ паьраькаьлен сербала кулбакI армишIуми гала тапапи лап къызлал банеко.

 

Батки кIожурхой легенда

(Ниджский диалект)

 Опубликовано в: Keçaari, Ҝeorgi. Orayin. Bakı, 2001. С. 114-116.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

Буней тенебой айизин цилин шакъкъина пIаъ кIоже буй. Бохой усенхоней ортагътIуний. Са гала битIи, са гала ехтIунсай.

Са усена ехна хаш бурхъатIан ортагъхохун сунтIай гъаре баки. ШотIай къырх чIеринутI тIе согъо ортагъиал са хуьяьре нанахун баки. Амдархон ортIагъхо пул хашлугътIун тади. Муьхълугъ муьхълугъане гаьрбаки.

Аьйлугъой къырх чIеритIухун самал оша гъаре баван изи ортагъа пине:

— Бухаджогъон за са гъар, вахал са хуьяьре таде. ШотIогъой кIаьбин гоьйнуле ботIбаке. ДиристIлугъ бакайин, ви хуьяьраь бези гъарейнакI ечалзу.

Хуьяьри баван бухаджугъонкъан ибаки, — пине, — кала бакекъатIун, хуьяьр бакекъан ви бин, гъарал бакекъан бези йезна. ТIе гъинаьхун ортагъхон буртIунхъи сун-суна “къуда” кIалпса. ПIаъ кIожин къате мучIъа къогьумлугъе бурхъи.

Аьйлугъон гъиба-гъи бойтIун еъхтIи. ТуринтIун таци. Аьит песунтIун зомбаки. Нана-бавагъон саал пулмугъо хъайпи беътIунгъи хуьяьр ишкъара тагъала гъарал лашIкъой балане. Лороцин белхун сунай нишIанлу баксунаал аватIуний. Хуьяьри кIоя гъара "беши йезна", гъаре кIоя хуьяьраь "беши бин"-тIун кIалей. Ичал са маралане зерстIай. Беъгъа нехей гьун ма чIеки зу чIегъалзу, хаша нехей гьун мачIеки, зу чIегъалзу. Айизин джаьйилхо шотIо акъатIан хехетIун баксай. Де еки са аьйит пес хозаманд якъабес тетIун баксай. АватIуний лороци бош нишIан тадацене. Сал шукIален нишIанлу хуьяьри цIийа запес тене бако.

НехтIун ви цампитIу лаха яннул беъгъа са фаьлаьиен гьикаь цамкIале. Гьун ма упа шейтан тене баске байинкъун гала чIапIбакене. Ме пIаъ джаьйили бахтIаварругъа царпсейнакI йакъе хъаъвеса.

Са гъи питIун гъаре кIоя са фалчи карнуне гьаре. Мома хеби бапене хенен буи джаме бош. Фале хайпе. Ошаал нана-бава пене ки, тIе лороцин бестIа нишIан тадеци хуьяьр каьсиб кIояхуне. ВаъйнайкI шагьат гъинур авуз бала тене. ШотIохун кул гьакъанан. Ефи гъарейнакI айизи заьрлаь-зорла амдархохун сунтIай хуьяьраь ечанан, изи хожина карханан.

Нана-бава фалчин аьитаьхун чIейес тетIун баки. БуртIунхъи гъарейнакI джоьй са хуьяьр хаъвеса. ШотIин оънеъ-зизине саки. Пине бези чурегъала хуьяьраь захун джоьй ма банан. Нана-баван ичогъой аьитин лохол чуртIунпи.

Гьикаь песа бакой. Доьвуьр джоьй доьвуьрей. Нана-бава джадугаьри, фалчин аьитаьхун, аьилухал нана-бавай аьитаьхун чIейес тетIун баксай. Фалчи гьаритIухун са гьема шаматI чIоваки гъарейнакI са доьйлаьтлун хуьяьраь нишIантIун тади.

Ме хавар чIегъала кинаь хуьяьри кIойн гъинур йасане тарапи. Зарафат тене къа усена ишIаней сун-суна "къуда" питIун чалхсай. Таци-ейсуне бакей. Айзлугъон нишIан лороци бестIа ботIбаки пIаъ джаьйили лашIкIойи якъатIун беъгъсай. Исаьаьл метаьр нуакIеци са хавартIун ибаки.

Аьити серитIу укIайиян кала къадж фагъыр хуьяьраьне лафтIей. Пис хавара ибаки бафнеди оънепи даьргаьнаь. Кулмух аьшлаьхун турмух йакъ тайсунахун запIеци. Уксунахун уъгъсунахунал куле гьакъи. Усунлугъен къолай нубакала са азаре баъгъаъиби. Бинети лаьйифин окъа.

Ехлаьтаьхун са усене чIоваки бакой. Пайизи гъинурхохун сунтIустIа гъаре кIоя лашIкIойе бурхъеци фареса. Зурнин, коснагъарин саьс шуьне биъгъаьл цири тене ботIбаки. АьичIиндаьри бинтIун ечери. Ошин гъи бияьсинаьл удигъой аьдаьтен шотIо баьяь тапшурбалатIуний…

Гъаре кIоя баьяь бине отагъа таштIуни ехлаьт тагъатIан тIе бахтIнутI хуьяьри кIой джоьй са гьалахей. Фагыр хуьяьри са нефаьсей, таци енесай. Нана-баваал шотIай бере бестIа пулмугъохун негъ цикIа чурпетIуний.

Саал хуьяьр беране тIаягъ баки. Ичу еъхеъди ала. Чъоя ала арцитIуче таради. Аъхилаъхун ибакес нубакала са саьсен ме аьйитмугъоне пи:

— Бухаджух, ва къурбан баказ! Бези гье гъинаь баксун ва аяне. Елмугъо гьакъа, за ме зинзилинаьхун чаьркестIа. Ама бези гуьнаьгьаь баци, за ме даьрдаь бадитIогъоал джазанутI мабарта. Шорба, беши ме пIаъ кIожинал гала орайинкъан чIери.

Ме аьйитмугъо пи була санеки бере лохол.

ШагьатIтIун пе, уькI ацIар, тахсыр нубакала амдархой чуресун усуне бел пIапIса. ТIе гъиал гьакетаьре баки. Хуьяьрен аьйитаь чаьркIсункъа тIе пIаъ кIожи ичогъой ганухун жIиъкIесун сане баки. ПIураннаял окъахун очIъал хиъне баки. Изи гъала кала са байинкъине аьмаьлаь гьари. ТIе байинкъунен пула къичпIи хъайкъамун пIаъ кIожаал запи танешери булокъа.

Ошин гъи савайна егъала амдархон кIожурхой гьар сунтIай гала хе гьаьлаь нуацIареци са орайинтIун акIи. КIожурхохун, шотIогъой бош бакала амдархохун са нишIана тетIун баъгъаъйби.

Бавагъой ехлаьтен айизе. Тамбатан кинаь чалхегъала пIаъ орайин метаьраь аьмаьлаь гьаре. ШотIогъой хеал нехтIун изи чуресуна нупIапIи тIе бахтIнутI хуьяьри пулмугъохун барала негъе.

 

Дадали еле легенда

(Ниджский диалект)

 Опубликовано в: Keçaari, Ҝeorgi. Orayin. Bakı, 2001. С. 116-118.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Дуьйнаьнаь зузу-бузу укIала са таваде буи. ШотIай цIи Теймурей. Оьмуьраь давогъой боше чIовакестIей. Сал са каьраьнаьл тене чъахецей. Гьема оьлкин тавадхой кIаъкIаьпIаь очIъалане дугъей. Шаьгьаьрмух бикъи айизмухе царпестIей. ШотIай ардовула зердала аьскаьрхо бурухмугъохун, хъавунхохун са муьфуьргаь кинаьтIун чIоваксай.

Гъинурхой сунтIустIа Теймури къошун Гаьбаьлин первареал гьари чIере. Шаьгьаьраь геле зинзилинен кийехтIун бади. Усунлугъен шотIай афата бакала айизмугъоал битIункъи. Теймури кийе кофти айизмугъохун согъоал НиъжIей. ШотIо бикъсейнакI остIагъар даване таци. Айизлугъохун са пай тIе давина кIацIеци. Геле паял цареци айизи афата бакала чIаьлаьимугъо бурухмугъо. Са паял мачукIал тIитIес тене баки. Туьргаьнаь тагъала йакъе лохол бакала аллой гешIлугъа чIапIтIун баки.

ГешIлугъа са гьема бачъ амдаре бакой. ШотIогъой бош чупух аьйлухал геленей. Гъаргъайинхон ичогъой давин сурсатхоал ехтIетIуний. Гъенахун шукIал изи ганухун тене галей. АхшIума, ехлаьтаь ботIунстIай. ГешIлугъа амдар баксуна авабакестIун тетIун чуресай. Гьикаь аьш буне байинкъ бакитIухун ошатIун бикъсай. Чупхон арух би иохатIун бастIай, хорайтIун бохсай чаьитIун жIалстIай. Бияьсин шIума каьйитIухун оша ишкъархо чIаьпIкин йакъурхон кIойурхотIун тараней. Кийе кофтIала харинахун, биринзахун етIунстIай. Кийе кофтIала аракIа, мозинаал тетIун таьрбсай. Бикъи шIамтIунней. Йекъа ахапи етIунстIай чIапI баки амдархойнакI.

Са уьше айизе тацитIгъон гавали бош са гьема кIокIоцIтIун ечери. ШотIогъой бош са дадалал буней. ШIумакIхо пIапIала кинаь шIампи апIестIунби. Дадала етIунфи ошин шуьнейнакI. Шина укIой тIе дадален гешIлугъа бакала амдархой бел кала са аьш ечале. Гьикаь беса бакой. КIодогъо гьикаь цамецене шоноал бакаланей.

Дадал ечеритIай аьйчIиндери березаьрехун самал чIовакине бакой. Теймури къошун йакъен чIованексай. БешIал Теймур ичей саал изи иъшIа амдархо. Шорох гьари гешIлугъи туьшаь пIатIунпIи. Саал тIе таьраьфаьхун дадали еле саьсе чIери. Саьс чIегъала кинаь Теймурен кула ехеди ала:

— Чурпанан!

Къошун чурепи. Дадален гешIлугъа саал елепи. Теймурен пине:

— АмдарнутI гала дадален тене елкIо. Усун баканан гешIлугъа баци-чIегъала ираьмогъо бикъанан.

Аьскаьрхо са пул къичIпIи хайкIамун екъурхохун, гьарабогъохун циртIун. ГешIлугъа бипI тIоъгъаьхун батIунди гьалкъина. Самал чIоваки доъпгьадоъп бурехъи. Гьарай-цIиртI бияьсаьл цири тене ботI баки. ГешIлугъа бакала гъаргъайинхохун бияло йара гьакъала гелене баки. Ама чупхо аьгълугъо хата ластIа тетIун барти.

ТIе гъи Теймури аьскаьрхохунал бияло йара гьакъийо мал теней. Таваден ичинал турелхун биъгьиъ йаране гьакъи. Байинкъ битатIан Теймури амдархо пIуригъо, йаралугъо, шотIогъохун са гала йаралу тавадаал еъхтIу запIеци татIуни.

Теймура усунлугъен кIолайтIунби. Ама турехун майиф манеди. Дуьйнаьнаь Топал Теймур цIийене чалхеци.

ГешIлугъи амдархон ичогъой пIуригъо гиртIунби. Уьше оънеъ зизитIун саки. Ошин шуь татIуншери кала йакъе тIоъгъоьл бакала ходлугъа. ГьартIайнакI са гаьраьмзаь кашIпIи очIъалахтIунби. ТIе ходлугъ тарапи банеки дадален кIацIпIестIи амдархой оджагъ.

Ме ахвалатахун оша айизлугъон буртIунхъи гьар усен тIе оджагъа къурбан шIампса шIам баьчIуькстIа. Амдархо кIацIпIестIи тIе наькаьс дадалаал ейех бади дуьваьзаьртIунбсай.

НехтIун айизин биъйеъхун Кала Пуьруьзаьч тагъала йакъе лохол бакала ТоюкIкъран ц(I)ила оджагъ метаьраь аьмаьлаь гьаре.

 

Ачъи аьйлин легенда

(Ниджский диалект)

 Опубликовано в: Keçaari, Ҝeorgi. Orayin. Bakı, 2001. С. 118-121.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

Бакене тене баке са айизе. Гьаьвзаьрхо цIила са азукIе баке. ТIе азукI тумла ме айизехун теней. ГелетIин тене авай майинтIун. АвабакалтIгъон нехтIуний шотIогъой тум геле аьхиълаъхуне. Мани ганухун баксуна пес тетIун баксай. Ехлаьтхохун акIесай вуъгъ бурух вуъгъ охъ чIовакитIун гьари ме айизе чIере. Самал чIоваки шотIогъой аъмхун метаьр са ехлаьтаьл чIереней. НехтIуний Гьаьвзаьрхой улу калбоох амдар укIалтIун баке, каьшаь ботIалхо кинаьтIун чалхеце. Сорох ичанал амдар укалтIун.

Айизлугъой са пай ме ехлаьтаь веъней. НехтIуний аьфчинаьхун аьйит тене чIегъо. ШотIогъохун аьхъил тарапсуне лазым. ТIе согъо пайен нехей аьфчине ишкъархой лохол чIовтIун чIевке. ШотIогъохун арци-гьайстIуне лазым.

ШагьатIтIун пе, амдари лохол пис цIи чIегъамун изи пулмух чегъайин шагьатIе. Пис цIи чIейсунен Гьаьвзаьрхо джамагьатахун аъхилеби. Са гьема усен сал сунтIай шотIогъохун тайсун-ейсун тене баки. ШотIогъо хуьяьр тетIун тастIай. ШотIогъой хуьяьраь тетIун тастIай. Наьвзаьрхо ичан ичоьгъойнакI картIунхсай.

Усенхо гьари чIованеки. Гьаьвзаьрхой амдар укIал баксуни ехлаьт бурехъи биси бакса. Айизлуйох буртIунхъи шотIиогъохун арцигьайстIиа. Са гьема усен ошаал буртIиунхъи къогьум бакса. Ама шотIогъой лохол чIери аьйит гелетIай ейехей. Аьйит битатIан нехтIуний амдар укIалхотIун. ШотIогъохун шукIала хейир тене лафтIо.

Аьш метаьраь гьари, Гьаьвзаьрхон ичогъой гъармугъохун сунтIайнакI ЧIуркIали шаькъкъинахун хуьяьртIун ечери. Инсафен укIайиян, шагьатIал къогьумлугътIун бесай. МучIъа нехтIуний, мучIъа итIун баксай. МотIо акIи нехтIуний амдар уксуни ыъмхун чIери айитмух серинаьхунал аьфчине, чове. Оъкъа ехлаьтегъала аьш нубакийиний, тIе азукIи лохол чIери цIи банекой тамам ейехун чIегъаней.

Усени гирваьлаь гъинурхохун согъоней. Гьаьвзаьрхон ечери бине мицIикI вичи даьдаьй кIоя къонагъе гьари. Нанан-баван шотIо якъабатIан петIуний бияьсаьл цири хунчей кIоя бака, биясин кIоя еки.

Хунчей кIоя аьйлаь шагьатI гьоьрмаьттIунби. ШотIайнакI хупIтIун бохи, кIокIоцIтIун шIампи. БотIунхи, цивтIунки. УкестIунди, уъгъестIунди.

Бияь банеки. Байинкъ бинети. Аьйлин нана-баван якътIун бегъсай. Шоно кIоя тене гьари. Гъожин амдархо чIоьш чIиери, кIоятIун баци. Са уьн тене баки, гьа якътIун беъгъи, тене гьари чIери. БаскIалмугъол цири са таьгьаьрен порттIунби. Шуьне бийъгъаьстIа баван са пуьсуьсе баьчIуьктIи. Танеци къудогъой кIоя. БаскетIуний. КIалпи мугъуреби. Ахвалата ехлаьтеби. ЖIеъ еъхтIи жIеътIун боси:

— Ай къуда, моно гье аьйитаь иянбакса? Аьйел гьорабако? Беъгъ баткIамун мияне баке. Пиян ви хунчей кIойе. Чурунса манда. Пине кIоя петIун бияьсин еки. Мандес тез бако. Пиян коьрпа тене. Якъа чалехса. Тайсун чуреса, тацекъан. Шоноал диристIогъон манданан пи чIере маьгьаьлнехун. БачIъанахун хавар теяхбу. Банеко, тIе согъо къогьумхохун сунтIай кIояне.

Къудогъой ме аьйитмугъо ибакатIан бавай бел инкIо са леветI жIалкIа хетIун ципи. Турмугъой окъахун очIъал поспIи танеци. Ичу тамам ачъесеби. Пуьсуьсаь еъхтIи маьгьаьлнехун чIере. Йакъе лохол бакала къандагъхо, хенурхо, орайинхо, чейилхо пуле чуревки. Гьикал тене акIи. Уькен пIи оънекIа гьари пIанепи кIоя. Баски тетIуний. Ахвалата ехлаьтеби. Хурикала бафтIунди суна. Саьсаь къоншийохал еъхътIунци. Са гьема тана якъатIунби тIе согъо къогьумхой кIожурхо. МандитIогъонал каьй бакамун аьйелтIун хаъвеци. Баъгъейбесал тетIун баки.

Аьйчиндаьри айизин чамагьат бафеди суна. Ме хена зу беъгъаз, тIе кура гьун, ме чIаьлаьяь зу таракIаз, тIе сунтIуал гьун укIа буртIунхъи хъаъвеса. Аьйизаал, шотIай афатаал булошI сунатIун бади. "Аьйлаь акIезу" икIал тене баки. ШотIохун са ириз, нишIанал тене баъгъаъйеци. УнкIо сал баки теней. Бакайинал уьшенин байинкъуна ардовулене ташерей.

Хиб гъи хиб шуь диристI айизен аьйеле хаъвеци. Сал сунтIин са чимир непI тене акIи. Нанан попурхоне чъупи, баван ахвайеби. Вичи-хунчимугъой оънеъпи саьс са гьоор тене ботIбаки. Хиб гъинаьхун оша амдархо умуда ботIи запIтIунци кIожурхо.

Аьйел ачътIуни шаматI тамам бакала гъи шотIай цIиял ясе сулфатIун хъайпи. Чамагьата шIумтIун тади. Гьаьвзаьрхоал гиреци гьаретIуний. Усун-усунал нехтIуний:

— Беши озанкъан хохбаки. Аьйлаь гьетIайнакIиан таьрби? Моно гье аруха, беши бел бареди?

Аьйлин нана-баванал шотIогъо уьктIун тастIай:

— Ай къудоох, ефи тахсыр тенебу. Бухаджугъой цаме. Фаьлаьйен бади аругъохун тIитIес тене бако.

Ясе мераькаьй царегъатIан Гьаьвзаьрхой кала чугъон изи къуда ме аьйитмугъоне пи:

— Самане аьйлин уруфа янал шIум тадалиан. Гирекинан, екинан.

Чупух пи гъинаь гьари чIер(и)тIун Гьаьвзаьрхой кIоя. Арцала кинаь вай-шивана буртIунхъи. Сулфина чаьйе гьари.

Оънеъ-зизинаьхун оша гьартIин са аякъ чаьй къокъехун чIовакестIунди. Оша тIейин-мейин ехлаьте бурхъи. ПIурунал муз ципи оънеътIунпи.

Чаьяь чаьркитIухун оша къайнакон бинаь гьайзевеки. ШотIай нанаал гьайезери. Бинен таци са лаьжаь, са гьемаал гьаьджаьлаьне ечери. Лаьжаь бастырма йекъен буйей. Нана-бала буртIунхъи хури кIацIеци, ел, шикI(л)ам дугъеци тикогъо гьаьчаьлогъо лавкIса. Нанан лаьжинаьхун йекъа чIевекIсай, хуьяьренал гьаьчаьлинаьне запIей. Лаьжинаьхун сакIал йекъ чIевхъатIан нанай пулмух тикогъой бош бакала амдари каьшинаьне ламанди. АкIалтIу тене веъбаки. ИъшIанахун пуле чуревки. ШотIай ачъи гъаре каьшаь ичей ки буней.

Нанай "Вай бала" песунка ичухун таци таькин лохол бистIун сане баки. Чупух, хуьяьрмух бафтIунди суна. Маьраькаьй тарапи банеки ясна га. Оънеъ-шивани саьсен айиза еъхеъди изи бел. Хури-кала гиреци гьартIун. Гьаьвзаьрхой маьгьаьлне. Лаьжинехун каьшаь чIейсуна ибакатIан гьакIеци мантIунди: Гьун маупа, Гьаьвзаьрхой амдар укIал баксуни аъмхун чIери ехлаьт чов теней. Шорох серинаьхунал амдар укIалтIун. ПитIун метаьр нуакIеци са аьш бики азукIейнакI беши бош га бу тене. Хури-кала чIерекъатIун айизехун.

Гьа тIе уьше хавар пIанепIи ала. Гиреци гьартIун. Гьаьвзаьрхой ишкъархо бикъи татIуншери. БатIунди къалина. МандитIогъоал чамагьатен тIапи чIевеки айизехун. ШотIогъо цилин буругъо пIапIамун шаьпIтIунци. Ичогъой бачIъанехунал жIеънуртIун боси. ШотIогъой тIейин тIагъай мачъу тайсуна, гьор баксуна гьаьйсаьтIинаьл цири айизе сал шукIален тене ава.

 

Паччагъкъа нахырчи

(Ниджский диалект)

Опубликовано в: Keçaari, Ҝeorgi. Orayin. Bakı, 2001. С. 121-122.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Бакене, тене баке, бакене са паччагъ. ШотIаял буней са билиджи.

Паччагъен тIе билиджинаь пине гьун са беъгъа дуьняьне гье хавара бу. Билиджинен пине паччагъа: тIе аъхыл оьлкинаь бакала са нахрчин гъарен ви паччагълугъа ехтIале. Паччагъ шипIе баки. Са хаш оша джоьй са билиджине ечери. ШотIинал сифтIин билиджин аьйитмугъоне пи.

Паччагъ еъка лаци якъане бафтIи нахырчи бакала шаьгьаьре. Бияьсин чирагъхо баьчIуькегъатIан пIанепIи. Якъа чурепи. Изи беъшIтIан чIовакала нахырчина анекIи. ШотIин нахырчина пине: За ме бияьсин къонагъба.

Оша паччагъ танеци дуьз нахырчин кIоя. ШотIо геле гьоьрмаьттIунби. Паччагъен пине са гъар аьйел баъгъаьйбанан, беши оьлкинаь якъабалзу. Нахырчинен пине бези гъара якъабес банко. Паччагъен са кагъызе цампи, танеди нахырчин гъара. Паччагъен кагъызи бош цампеней: "Ме гъар гьари пIапIала кинаь изи озана ботIанан".

Гъарен кагъза еъхтIи якъане бафтIи паччагъи шаьгьаьре. Танеци дуьз паччаги бахчина. Бахчин бошал са гьовузебуй. Гъар таци тIе гьовузи бестIа баски непIахеци.

Самал оша паччагъи хуьяьраьл гьаре гьовузин бел. ШотIин изи чъоя оцIкIаланей. Беънегъи тIе гьовузин бестIа са гъаре баске. Ичал тIема ярашугълуне, беъгъа нехе гьун мачIеки, зу чIегаз.

ШотIо самалал иъшIане баки. Беънегъи шотIай папакъин бош са кагъызебу. Кагъыза чинечери папакъин боштIан. ШотIо кIалепи, кагызи бош цамей: "Ме гъар гьари пIапIала кинаь изи озани ботIанан". Хуяьрен фикиреби. Каьгъыза ташери аругъой бош басаки бокIосеби. Джоьй са кагъызе цампи. Кагъызин бош цамепи: "Ме гъар гьари пIапIала кинаь бези хуьяьраь котохун каьбинбанан". Кагъыза ланехи гъаре папакъин бош.

Паччагъи амдархон гъара атIункIи. ТатIуншери сарая. Кагъыза кIалтIунпи. Изи бош цамеци кинаь битIун.

Са пIаъ гинаьхун оша паччаг ичал гьари чIере. Беънегъи из хуьяьра тIе гъарахун каьбинтIун ботIе. Паччагъи аьчугъон гелене бикъи. АнекIи таь чара тенебу. Хуьйераь тIе гъаре бел гъачпIетIун. Изи тапа (таджа) еъхтIи ланехи нахырчин гъаре бел. Шоно банеки паччагъ. Оша шотIайкъа изи хуьяьри лашIкIояне чIовакестIи. Нахырчин гъар банеки паччагъ, паччагъи хуьяьрел шотIай чугьух. Шорох ичай мурадакъатIун пIапIи, янал беши мурада.

 

 

Калнакъа ЧIукIуди (наръыл)

(Ниджский диалект)

Опубликовано в: Keçaari, Ҝeorgi. Orayin. Bakı, 2001. С. 122-125.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Са карну чугъой бояхун геле мицIик са наьваьтIух буй. ТIилин каьшинаьхун малмул калане бакой. ШотIай цIи ЧIукIудиней.

ЧIукIуди гьар гъи аьйлугъо гаьрбаки аьчинаьне тайсай. ШотIогъон аьчитIунней. Ичал самал аъхил арци тамашане бесай.

Са гъи пIурунал ЧIукIуди аьчинане тацей. Самал аьйлугъой аьчине тамашанеби. Ошаал шотIогъон питIун:

— ЧIаьлаьйе таьраьнгуь гирбса тагъалян.

Ме аьйитмугъо ибакатIан ЧIукIуди муъхъе баки. ШотIин гьала сал чIаьлаьй тене акIей. Таьраьнгуьнаь гьетаьр гирбсуна тене авай. ШотIайнакIал аьйлугъо пине:

— Захал ташанан! ЧIаьлаьй акIсунуз чуруса. Гьамал таьраьнгуь гирбсун зомбакалзу.

Аьйлух ираьзи тетIун баки. ПитIун:

— Гьун геле мицIикIну, ташес теян бако. Якъа бакала охъахун ва шин чIевкIала? Охъе хенен ва ташайин, чIаьлаьйее ачъайивах, калнай цогъаба шин тадала?

ЧIукIудинен усун ичу пIапIесеби калнах. — Кална, пине, айлух чIаьлаьйетIун тайса. За таштIун тетIун чуруса. КIалпа, шотIогъо упа, за барти макъатIун таци.

Калнан аьйлугъо кIалпи пине:

— Аьйлух, ЧIукIудина барти матакинан. Ваъхун ташанан. Ама охъа байса мабартанан. Ахапи чIевкIанан. Зуал буйкIал буйкIалзу. ХъайбакатIан екинан, ваъх пIатIар тадалзу.

Аьйлух калнай аьйитаьхун тетIун чIери. ЧIукIудинахун са гала бафтIунди якъа. ШотIо ахапи охъахун чIевтIунки. Таци пIатIунпIи чIаьлаьйе. БуртIунхъи таьраьнгуь гирбса. ГирбалтIу багъ-багъ кIачътIунпи. ЧIукIуди самал аьйлугъой перваре тараьнепи. Ошаал хури-мури чIикурхо гирби ичейнакI са шIалакIе дуьзби.

Березаьре иъшIа аьйлугъон багъурхо еъхтIунди. КIоя тайсунтIун чуреци. ЧIукIуди изи шIалакIи лохол арценей. ШотIо питIун:

— Гьайза, ви шIалакIа ахапа, кIояян тайса.

ЧIукIуди изи гъанухун тене галпи. Аьйлугъо пине:

— Зу турин тагъала тезу. Калнан ваъх пине. ЧIукIудина ахапанан. Исаь захал, бези таьраьнгуьн багъаал ахапанан, тагъен кIоя.

Аьйлугъон гьекъара питIун, ЧIукIудина якъал ечес тетIун баки. ЧIукIудинаал, шотIай шIалакIаал ахатIунпи. БафтIунди якъа. Гьари пIатIунпIи охъе чIотIа. Охъе хе геле бакеней. Аьйлугъон ЧIукIудина окъа цивки питIун:

— Гьун са гьоор мия чурпа! Ян беши шIалакIхо тIе чъойел чIовакестIен. Хъайбаки егъен, вахал ахапи чIевкен.

ЧIукIудинен турмугъо суна тIапIкIа пине:

— Зу таьк мия чуркIала тезу. Чурнанса за барти тагъанан? Захал, бези шIалакIаал ахапанан, са гала чIегъен тIе чъойех.

Аьйлугъон ЧIукIудина ахатIунпи. Таьраьнгуьн багъе лохол арцевтIунки. ШотIохун са гала батIунци хена. Охъе биъйех пIапIатIан, ЧIукIудин пулмугъо хенен танешери. Фриеци бинети бужIпи тагъала охъе бош.

Аьйлух бафтIунди суна. БуртIунхъи кIалпса, ала-окъа тIиста. Баъгъаьйбес тетIун баки. Са хейлаьк охъе чIотIну артIунци. ЧIукIудинахун хавар тене чIери. Умуда ботIунтIи. ШIалакIхо ахатIунпи. Гьари чIертIун айизе. Усун ичогъо пIапIестIунби калнах:

— Ай кална, питIун, ЧIукIудина охъе хенен ташерене. Гьекъара хаъвецеян, теян баъгъаьйбе.

Калнан пине:

— Ефи уькIаь хаъхаъ мапанан. ЧIукIудина хенен геле аъхиъл тене ташери бако. За буйкIалейнакI хе лазме. Гьаьйсаь тазса. Охънухун са гамат хе ечалзу. ШотIоол хаъвеци баъгъаьюзбо.

Калнан гамата ехеди. Усун кIояхун чIере. Охъе чIотIа пIанепIи. Бурехъи "ЧIукIуди гьуй!" укIа изи наьваь хаъвеса. КIалпсун алане таци, окъане хъайбаки. Саьс тене чIери. Хене тIе согъо таьраьфаьал чIере. Наьваь баъгъаьйбес тене баки. ШотIинал умуда бонети. Гамата хенен буйби кIояне хъайбаки.

Хена банепи буйкIала. Арци бурехъи буйпса. Моно гьикаь? Калнан буйпсунен буйкIали боштIан саьсе чIейсай: БеъшI буйкIатIан "Вай бези бул!", хъош буйкIатIан "Вай бези бачIъан!" Айитмухе уъмуъго лафстIай. Буйпсуна ефатIан саьс ботIе баксай. Калнан ме саьсехун гьикал бех тене бафтIи. Шор беънегъи изи уъмуъгъоне саьсбса.

БуйкIала буйпи чаьреки. СелакIа шадеби. БуйкIала амцIинеби кала са леветIин бош. Кула фаълди бурехъи накъе чъоех бакала чIайинаь гирбса. Саал кийе са куьндаьне гьари. ШотIо накъе боштIан чIевкIатIан саьсе чIери:

— Вай, гье байинкъуна! Гьикал акIес тене бакса.

Кална гьакъеци манеди:

— Ай аман, моно гье саьсаь избакса?

Куьндин боштIан пIурун саьсе чIери:

— Кална, зузу! Усунба, бези чъоя-хожина оцIкIа, таьмизба.

Калнан куьндинаь куьваь хенен оцIеки, таьмизеби. Серинаьхунал, ЧIукIудиней. Белхун ошIел чIаьйинаь баьчIуьреци куьндин бош арценей. ШотIо арцеседи тахтIе лохол.

ЧIукIудинен тахтIе лохол зихъ-зихъ тIутIунней. Самал гамецIтIухун оша калнан хаваре гьакъи:

— ЧIукIуди, саал таьраьнгуь гирбсейнакI чIаьлаьйе тангъо?

ЧIукIудинен булане жIикIпIи:

— Кална, зу саал чIаьлаьйе тагъала тезу.

Аьйлух гиреци гьартIун. ЧIукIудина акIи муъхътIун баки. Калнан шотIогъо пIатIаре тади. ПIатIара каьйи цартIунци.

Калнай ЧIукIуди метаьр ЧIукIудиней.

 

Аругъой бел аьчи

(Ниджский диалект)

Опубликовано в: Keçaari, Ҝeorgi. Orayin. Bakı, 2001. С. 127-128.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Са ишкъари айизехун аъхил хури ерекълугътIух буй. Пайизин гъинурхой сунтIустIа тIийа тарапсане тацей. Беънеъгъи ерекълугъа кала са егъелин суьруьнебу. Чобана кIалепи изи тоъгъоьл. Пине:

— Метаьр аьш тене бако, суьруьнаь усунба чIевкIа! Егъелхо саал ме перваре макъатIун акIени! Инбаки?

Ошин гъи таци беънегъи суьруь пIурун ерекълугъане. ПIурунал чобана изи аьйитаь пине. ШотIин аьйите тади ки ене суьруьнаь ерекълугъа акIала тену. Бези аьйит аьйите.

Са гьема гъи оша ишкъарен суьруьнаь пIурун ерекълугъин боше акIи. Сал чобани перваре тене таци. Бехе бафтIи ки, чоьй са йакъ фикирбсуне лазым. Тене, чобанен топогъо лаьжаь лавкIала чIуревкIале. Хъайбаки гьаре кIоя. Хейлаьк фикиреби. Бияьсин кIояхун чIере. Оша достIурхо гирби пине:

— Ме уьше бези чоьлнаь ерекълугъа тагъалян. Са чобанен сурунаь тIияне ефса. ГьартIин са гавал ехтIанан. Амбархо баскитIухун оша якъа бафтIаян. Ваън ерекълугъи ошIел чурлапнан. Зу таци чобана баъгъаьйбалзу. ШотIо чъахкIалзу ехлаьтаь. Банеко, тIуьтIаьйел фарпестIалзу. Бези саьса ибакала кинаь архъа чIоваканан. Суьруь баски бакале. ГьартIин са егъел гавала басаки аранехун чIекинан. Макъибанан, суьруьнаь хаъ тенебу.

ДостIур ираьзитIун баки. Джамагьат баскитIухун оша айизехун чIертIун. Ерекълугъа пIапIатIан достIур чуртIунпи. Ишкъар танеци суьруьнахун самал тIагъай акIегъала аругъочI. Чобан аругъой бестIа арценей. Ишкъара акъи самал ичу ачъесеби. Шор беънегъи жIамди дуьваьзаьр бале. Ама ишкъарен бурехъи мучIъа муз ципса:

— Ай вичи, зу дава саксейнакI тез гьаре. Гьикаь бакене, чIовакене. Ерекълугъа укестIену, диристI бака. Бези аьйитмугъо баьраьн тен таде, пIурун диристI бака. Вахун са чуресунзах бу. НехтIун шагьатI тIуьтIаьйун фаре, серине?

Чобанен, булане галди:

— Шерине, гъинурхо фаренуз бел дугъса.

— Ай диристI бака. Беш айизе тIуьтаьй фаркIал тенебу. Зу тIуьтIаьйи фарен са каьраьн бошшамун аьчипсунуз чуруса. Чурузса гьун са аьчин гьава фаркIавах, зуал аьчикIазах, банеко?

Чобан ехлаьти метаьр мучIъа гьакъесуна муъхъеъй. Кавайи окъахун тIуьтIаьяь чIевеки. Бурехъи фарпса. Ишкъаренал аъмурхо хъайпи бурехъи аьчипса. Аругъой бестIа аьчикIа достIурхо остIагъарахун ме аьйитмугъоне ибакестIай:

— Ай диристI баканан! Ай джан, ай джан!

ШотIай саьсаь ибакала кинаь достIурхон буртIунхъи ичогой аьшлаь. ГьартIин кийе кофтIала егъелхохун сунтIу гавала басаки ахатIунпи, усун аранехун чIертIун.

Чобанен хейлаьк фарепи, ишкъаренал “Ай джан” укIа аьчинепи. Саал кула алаби чурепи, чобана пине:

— Вичи, баьсе, фара ботIес банко. Геле диристI бака. Вахун ираьзиз баки. ДиристIогъон!

Ошаал кул-кийе бикъи чобанахун чоьйе баки. ТагъатIанал баски егъелхохун сунтIу гавала басаки аханепи. Ичу пIапIесеби достIурхо. Са гала гъартIун айизе. ПIапIала кинаь егъелхо шIампи джоьй-джоьйтIунби.

АьйчIиндери чобанен суьруьнаь буькъаълкIатIан уъхъ егъел каме чIери. Шор беънеъгъи улурхонтIун запи ташере. Те гъинаьхунал суьруьнаь ерекълугъа бастIунахун куле гьакъи.

 

АхшIумла гьекяьтхо

Бригадири кечи

(Ниджский диалект)

 Опубликовано в: Keçaari, Ҝeorgi. Orayin. Bakı, 2001. С. 125.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Айизе са бригадире буй. ШотIаял бохой муъкъаълаь са кечитIух буй. Бригадир гьар бияьсин гимкинаьне баксай. Кечиал шотIай бачIъанехун танесай гимкинаь. Усунлугъен тIия тайсуна зоме баки.

Бригадир идарина, лашIкIойе тагатIанал кечи бияьсин гимкинаьне баксай. ШотIайнакI ечери каьльмехун, тIупаъхун унексай чамагьат царецтIухун оша чIери танесай.

ИъжIенин гъинурхой сунтIустIа, савайна гимгинаь егъала амдархон гьикаьтIун аки? БеътIунгъи хаъюгъон кала са уъкъени лохол сунатIун къаъкъаъаьне. ШотIого шаьпIтIунци. ИшIанахун пултIун чуревки: бригадири кечин уъкъенхоней, булал изи лохол. Гьун маупа, уьше улурхон шотIо царпетIун. Уъкъенхоал хаьюгъойнакI пайтIун ефе.

ТIе гъинаьхунал айизе метаьр са песуне аьмаьлаь гьари: Аьшур геле чаьтинаь бафти са амдарахун аьйит битатIан нехтIун: Шоно лап бригадири кечинаьне чIуреце.

 

ТаракIала хахал

(Ниджский диалект)

 Опубликовано в: Keçaari, Ҝeorgi. Orayin. Bakı, 2001. С. 125-126.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

НехтIун айизе са карну чугьух, шотIай са бин, бинеал бипI аьйелтIух буй. БипIалин хуьяьр. Калнай гъара кала давинатIун ташерей. КIожин аьшур манденей бине озане. БипI аьйел, саал мацIи куьруьх къайнако. Таьк аьшби хъо тана укестIун, лапестIун зор аьшей.

ИъжIернин гирваьлаь шуьнурхохун согъоней. Карнуал, хуьяьрмухал бияьсин шIума каьйи баскетIуний. Бинен хъош манди аьшурхо беле дугъи. Бухарин бешI бокIала пуьсуьсаь окъанеби. Оша шоноал баски непIахеци. Саал шуьне биъгъаьхун ошане мугъур баки.

Пулмугъо шIарпи тагъай-магъайе беъгъи. Аьйлух непIахтIуний. Икъогъой лохолхунал бутIей. Бинен лаьйифаь бел запи баскIсун-чурегъатIан, пулмух бухарин бешI бакала хахалане ламанди. Хахал са танесай, саал чуреней. ШотIай окъахунал “тIиктукI… тIик… тIукI…” — саьсе чIейсай. Шоно геле гьакIеци:

— Ай бухаджух, моно гьикаь, хахалал таранекIо?

ШотIай аьйитаьхун хахал са чурепи. Оша бурехъи пIурун тайса. Чугъой йекъ уъкъен тIутIунепи. ШотIо чах апIене чъахпIи. Аллой саьсен къайнаконе кIалпи:

— Нана, ай нана! Са гьайза, беъга ме кIоя гьикаь бу?

Бине саьсаь хуяьрмух цагъпи мугъуртIун баки. Хахали "тараьпсуна" акIи буртIунхъи цIиритIаь. Кална усун гьайзери гьаре:

— Ахар, ай бин, ай хуьяьрмух, моно гье цIиритIе? Калу тенан баре баскIаян?

Хуяьрмугъонал, биненал кулмугъо хахалачIтIун боходи:

— Са... са... беъ... Егъа хахал гьетаьраь таране. Изи окъа ардовуле бу.

Калнан бухариначI пул чуревки бурехъи ахшIума:

— Ай ваън акъананчи! Зуал нехзу кIожа гьетIайнакIтIун ичогъой бел ехтIе? Са шипI баканан, ваъх беъх бадаз: Хаъюгъо шадби кIоя егъатIан безгъи са цIияькъ кIокIоцI кIацIкIали окъа къичиеци чурпене. ШотIо бикъи ечери бухарин бершI лазхи. Хахалаал таразди изи лохол. Самал гамеци бурхъене тарапса. Ваънал амцIи гала бафтIенан суна.

Ошаал кула боходи хахала таранеди. ШотIай окъахун са кIокIоцI чIери бурехъи була галгалстIун тарапса. Бине, бачIъанехунал хуьяьрмугъой ахшIуми саьсен кIожа еъхеди бел. ШотIогъой ахшIум каьй бакамун тене ботIбаки.

АьйчIиндаьри айизлугъонтIун ибаки ахшIумпи. Банеко, ваънал гьекяьтаь кIалпи чаьркIатIан ахшIумкIалнан.

 

Анекдотхо

(Ниджский диалект)

 Опубликовано в: Keçaari, Ҝeorgi. Orayin. Bakı, 2001. С. 128-138.

Текст в кириллической записи предоставлен Вольфгангом Шульце.

 

Тез чуруса ва пIапIазах

Са ишкIарен пийе чешмаьйе лахей. Чалхалхой сунтIин шотIохун хаваре гьакъи:

— БипI пулла бакену. БипI турла гьевахтI бакалну?

Ишкъарен джогабе тади:

— Зу сал тез чуруса ва пIапIазах.

 

Самал яваш доъптIа

Ишкъарен туьфенгаь чъойех еъхтIи ходал арци кIункIурина доъпстIун чурегъатIан чугъон пине:

— Самал яваш доъптIа, лороца баски аьйелебу. Макъан мугъур баки.

 

Уъмуъгъой тум къачъкIатIан

Са тапанинхор амдарахун хавартIун гьакъи:

— Ви боштIуна сал ава бакес банкса?

ШотIин джогъабе тади:

— ГьетIайнакI тез ава бакса? Уъмуъгъой тум къачъкIатIан, аваз бакса бошезу.

 

Базаре хъаъвекинан

СунтIай геле кожа са чуртIух буй. Гьема каьраьн базаре чIевеки, тойдес тене баки. Са гъиал чур анечъи. Гьа хъаъвтIунци, баъгъаъйбес тетIун баки. Бияьсин баван гъара пине:

— Ай бала, са таки, тIе базари перваре тарапа. Банеко, чур тIагъайе таце.

Ошин гъи савайна гъарен таци беънеъгъи чур базари бели тойегъала пайну жIомо аъмби чурпене.

 

Фагъырен гьикаькъанби?

СунтIай “Каьсиб” цIила са хъаьтIух буй. Ичухун оъхаълаъне таштIай. Са гъи оъхаълаьхун хъайбакатIан якъ гимгинаьхуне бити. Ишкъарен ехтилаьтаьне бурхъи, Каьсибал ожIула кIаънкIулби самал тIагъай басеки. ТIе первари хаъюгъон шотIо атIункIи. Саки буртIунхъи тола-молабеса.

Амдархой сунтIин хаъйе къонджугъо пине:

— Ви Каьсибаь шоно гье гъинаьтIун бастIа?

ШотIин ичу тене хаъхаъпи. Пине:

— ХъоцIцIе хозейин лавабакетIун са каьсиби лохол. Фагъырен гьикаькъанби?

 

Зу бези кIожаз царе

Вичимугъой согъо алин атIажане кархсай тIе согъо окъин атIажа. Ала арцитIин окъинтIу пул танестIай, ишигъ тене тастIай. Са гъи ала арцалтIин беънегъи вичен окъин атIажи олурхоне дугъи чIевкIса. ШотIохун хаваре гьакъи:

— Коно гьикаьнбса?

Пине:

— КIожаз царе. Ташери джоьй са гала бикъалзу.

Вичей пулмугъон дампIуле гьаъвкIи:

— ПIой бези кIож ала чурекIо?

Вичен пине:

— Коно залугъ тене. Зу бези кIожаз царе. Ви кIожахун аьш тезах бу.

 

Ши таьнгаь гелене

ПIаъ вичи са гала геле мучIъа картIунхсай. Айизе шотIогъо шагьатI якъа тагъала вичимух хинаь каьшаьнентIун акестIай.

Са уьше шотIогъой кIоя ехлаьт айизе таьнгаь геле бакала амдархохуне бити. Вичимугъой сунтIин пине хозейин Къадаши таьнгаь гелене. ТIе сунтIин пине Маьлик избашин таьнгаь шотIохун гелене бако. Аьйит цIиритIаь, цIиритI жIама, жIамал къапазане чIоваки. Вичимугъон сун-сунах тIапи цартIунпи.

АьйчIиндаьри айизин избаши са гьема танахун са гала гьари пIаъ вичаь сунахун джоьйтIунби.

 

Геле алахунтIун пе

Са ишкъарен саьдире аьшбсай. Савайна аьшлаь тагъатIан чугъон алин атIажи сейванехун шотIо пине:

— Бригадир ЕветIаь гъе аьшлаьхун чIевкIа.

Саьдир аьшлин гала пIапIала кинаь чугъой питIу бесуне чуреци. Йолдашхо наьраьзитIун баки:

— ЕветI шагьатI амдаре, гьетIайнакIун аьшлохун чIевкIса?

Саьдирен пине:

— ШагьатI амдар баксуна шагьатI амдаре. Ама за аьйитаь геле алахунтIун пе. ТIе аьйитаьхун чIейес тез бако.

 

БочIъу бутIкIа

СунтIин белинкIожин лохолхун бутIкIсейнакI шифере гьакъей. Чалхалхой сунтIухун хаваре гьакъи:

— Гьетаьр баз, барина запи чаьркIамун шиферхо хараб макъан баки.

Чалхален пине:

— Изи лохолхун бочIъу бутIкIа, агъалинен макъан шаьйинби.

 

КIаламчIа

Согъо уда кIацпIсане тацей. Чаькуьлаь цинеди. Удина гиреби. ШIалакIа ахапи якъане бафтIи кIожачI. Пула хъош тарадатIан беънеъгъи са цампи дизикI изи бачIъанехун енеса. ШIалакIа боси бурехъи тIистIа Дарвазина пIапаъатIан чугъо кIалепи:

— Усун бака, са алатIа еча, бези бачIъанехун егъала дизикIаь беспIен.

Чугьух усун тIитIери гьаре. Изи кийеал са бохой алатIа, якъе бохойни пуле чуревки, ошаал ахшIумкIа пине:

— Ай гьун акъунчи, мая дизикI? Ви пIатIпIалин кIаламчIа шадбакене, бачIъанехун хореса. Гьараюнне ки еки дизикIаь беспIен.

 

Гье тафотIа бу

Колхоза къойлугъантIун ласаксай. СунтIин кIамаджхо булур окъа, тумур алане битIей. Агрономен мотIо акIи пине:

— Моно гьикIаь, кIамаджхо тумур ала, булур окъа гьетIайнакIун битIе?

Ишкъарен метаьре джогаб тади:

— Ай вичи, кIамаджкъан битIеци, булуре окъа баки таь тумур, гье таьфотIа бу.

 

КечитIун гъачъпIе

БандитI бикъсейнакI гьари пIаъ тан уьше сунтIай кIоя мандалане баки. Бияьсин баскIсун чурегъатIан пиллаькаьни тумелхун саьсе гьари. Туьфаьнгхо буйби айнин беъшIи чуртIунпи. Саьс тене чIери. Таци бастIунки. Саал чIере. Джупи гьайтIунзери. Туьфангхо буйтIунби. Хейлаьк чуртIунпи. Саьс тене чIери. Хъайбаки бастIунки. Са чимир бамун саьс пIурунал чIере. ПIурунал джупи гьайтIунзери. Ишкъархо каьй бакамун баски гьайтIунзери.

Савайна маьгьаьлне цигъатIан беътIунгъи кIожин къонджугъон пиллакаьни тумел... са бохой муъхъаълаь кечине гъачъпIе.

 

Агъалинен тене баре

КIоя азарру баски баван гъара пине:

— ЧIоьш чIеки, беъгъа гьава гьетаьраь!

Гъар чIере чIоьш. ТIейин геле чIаьйине хъайбаки. Баван хаваре гьакъи:

— Ай бала, маян манди! Аван баки гьава гьетаьраь?

Гъарен джогъабе тади:

— Агъала са чурене, ава баказ гьава гьетаьраь?..

 

МуштIулугъ

СунтIухун са бачъ манат таьнгаьтIун чуреци. Пине:

— Таьнгаь тезах бу. Ама шагьатI са якъ акестIес базако. Зу гьар гъи кIояхун чIегъатIан чугъон нехе: Ви бисуни хавара ечалтIу са бачъ манат муштIулугъ тадалзу. Ва пIапIеспIа беши кIоя. Чугъо упа: Ви ишкъар машинин окъа манди пIурене. МуштIулугъа еъхтIа таки. БачIъанахун аьш тевах бу.

 

БулнутI бакайин тадале

Амдархон кала са гьаьндну очIъалтIун езбсай. Саал езбалхохун сунтIай усур кIачъеци оъкъ хохе баки. Езбален изи гъара пине:

— Ай бала, таки тIе гьаьнде ошIел бакала ишкъара упа усурхо шадбекан. Оъкъаъ тадекъан ва. Еча, беши очIъала езби чаьркен.

Гъарен пине:

— Ай бава, тIе ишкъарен ичин езебса. Сал изи аьшлаь барти оъкъаь ях танедо?

Ишкъарен пине:

— КалатIай укIала аьйитаь къулп тетIун лахо. Таки, упа. Гьакъуллу бакайин, изи аьшлаьх бакале. БулнутI бакайин, оъкъаь шадби тадале. Ян беши аьшаь чаьркестIалян.

 

Бези гала баскIалнан?

Са финогъой лашIкIояхун кIоя хъайбакатIан турмух фырцIеци, хойидин хаъле бош бохой бинети. Була базуки лохол лахи басеки. ЧIовакалтIогон чуртIунци шотIо хене боштIан цIевки кIоя ташатIун. Финогъойен пине:

— ФеретIтIес тенан бако. Чурнанса за гьайзевкIанан, бези гала баскIанан?

 

Кароз

Са ишкъари геле чаьр са чуртIух буй. Белигъой бош ефес тIене баксай. Ичу дунегъсай хойида, бостIана, джоьй битIунхо.

Са бияьсин нахырчинен бинекъи чуре къонджугъой афата:

— Гьун гьетаьр амдарну? Чура гьетайнакI тенне бези аьйитаь беъгъане? Нехзу ай чур, са чурпа, бези аьйитаь укIаз, оша таки. Ви бул ахчин, сал хъайбаки хъош тене беъгъса.

Чуре къонджугъон пине:

— Ви аьйитмугъо избаки. Бияьсин чура кароз таздо. АьйчIунаьхун ви аьйитаь беънеъгъо.

 

Елем елема тене таракIо

СунтIин ибакеней зокъална ходалхун битало тарапи елеме бакса. Са гъи шоно ичал зокъална ходалхун бинети. Cа таьгьаьрен алане еъхеъци. Була-оша цапеди. Усун ичу пIапIесеби чугъо:

— ШукIала маупа, зокъална ходалхунуз бите. Банеко, тарапи елем баказах.

Чугъон пине:

— Таки, ви аьшлаь бака. Гьикалахун макъиъба. Елем елема тене таракIо.

 

ЧIаьйиннутI бари

УстIан геле къырчи са амдарейнакI барине запIей. Аьшби чаьркIамун шотIайнакI чаьйинах са хорай тетIун бохи. Къари шIуменка елахой шорен къокъа чIекъеней. Аьшаь чаьрки тагъатIан кIожин къонджугъон устIахун хаваре гьакъи:

— УстIа, бари моьккаьме? Цареци барала тене?

УстIан булане жIикIпIи:

— Пес тезах бако. Геле чIаьйиннутI барине. Банеко, поспIи баране.

 

Булин шакъкъина шикIлам тене бакса

НехтIуний булин шакъкъа геле чейил гане, тIия шикIлам тене бакса. ШотIогъой амдархохун сунтIин дирияь са гьема хаъл шикIламе царпи. ШагьатIал беънеъгъи: илеби, хене дугъи. Хаълурхо бол шикIламе аьмаьлаь ечери. Са гъи гимгинаь дирийхохун ехлаьт битатIан пине:

— Шина пе булин шакъкъина шикIлам тене бакса? Аьфчи аьйите. Веъ тенан, такинан бези хаълурхо беъгъанан шикIламен гьетаьраь бул бикъе. Гьар согъо са пушIин бойда.

Гьа тIе уьше ишкъари дирияь баци шикIлама булош чупи татIуншери. АьйчIиндаьри бияьсин шоно гимгинаь гьари пине:

— Бавогъон серитIун пе, беши шакъкъина шикIлам тене бакса.

 

Ви ишкъарейнакI фарункIо

Чалхалхохун сунтIай таьзаь лашIкIой баки зурначина аьше битей. Гьаре шотIай кIоя. Зурначи кIоя теней. Бинаьхун ишкъари гануне хавар гьакъи. Бинен амдархохун тене аьйитей. ШотIайнакIал пIаъ кула жIомой беъшI ечери бурехъи зурна фарпсуни гьаьнгаь чIевкIса. Чалхален пине:

— Ай хунчи, бехуз бафтIи. Фарпсуна ефа, ишкъар егъатIан шотIайнакI фарункIо.

 

Уксун чурунса захун тагъен

Айизе са къонагъе гьарей. ПIаъ танен шотIо таштIунтIун чуресай. СунтIин пине:

— Тагъен беши кIоя, ва шагьатI къуллугъбаз.

ТIе сунтIин шотIай аьйитаь бонетIи:

— Еки, захун тагъен. КотIай са чугьухебу, маьшкаьтилаьне зерстIа. ШотIин вайнакI гьикаь бохала иштIагъен укавах.

Айитаь сифтIаь сакитIин ичу тене хаъхаъпи:

— Ай вичи, серине. КотIай марала зердала са чугьухтIух бу. Чугьух тамашабсун чурунса, котIай кIоя таки. Шагьат укун чурунса, захун тагъен.

 

Хаъяъхун геле къиъбалтIун

СунтIай кIоя къонагъе гьарей. ШотIай тIоъгъоъл ичу акестIейнакI са гьема каьраьн чугъой лохол къенепи. Чугьух къичIеци чурепи, джогаб тене тади. Ишкъарен къонагъа пине:

— АнкIса чугъой пула гьетаьруз гьакъе? Изи наьфаьсаь тене чIевкIса.

Къонагъен пине:

— Зу ме чугъой азукIа шагьатIуз чалхса. Хаъяъхун геле къиъбалтIун.

 

Бушал бакалей

СунтIай белинкIожин беъшI хаьюгъон уьше буртIунхъи баъпIса. ШотIин туьфаьнга еъхтIи цире маьгьаьлине. Аллой саьсен пине:

— Уъгънаь кIоя шу буне, цирекъан окъа! Тене, доъпузди!

Ошаал гьавина са пIатIроне таьрби. Туьфаьнг доъпкIала кинаь са джаьйил гъар белин уъгъуълхун чупи цире окъа. Ишкъарен шотIохун хаваре гьакъи:

— Бези белин уъгъуъл гьикаьнбса?

Джаьйилен пине:

— Беши мозине ачъе, шотIоз хъаъвеса.

— Аь... аь, уъгъуъл мозине бако? — пине ишкъарен.

Джаьйилен джогъабе тади:

— ГьетIайнакI тене бакса? Са каьраьнаьл доъптIийивахий, лап бушал бакалей.

 

Уъкъеънин хашIой

Калнан бохи хашIоя тIалекхо бапи лахатIан, наьвогъо пине:

— Уканан, гъе ваъйнакI йекъе хашIоюз бохе.

Кала наьваьн малакина бади тIалекаь гаьргуьрбитIухун оша пине:

— Ай кална, йекъе хашIой бохи, яйнакI уъкъеънин хашIой гьетIайнакIун бапе?

 

Са къайинбане укса

СунтIай кIоя къонагъе гьарей. ШIума кайитIухун оша сулфина са сини апIи кенектIун лахи. Къонагъен сининаьхун са кенек еъхтIи хаваре гьакъи:

— Ефи кIоя кенек гелене?

КIожин бинен метаьре джогъаб тади:

— Уъгъуъл зибил кинаь буйе. Са къайинбане укса.

 

Оро къоншйох

ПIаъ къонши усенхоней оротIуний. Аьйит тади, аьйит тетIун гьакъсай. Са гъи сунахун хавамутI Шаькинаь базаре тагъалатIун баки. Гьари пIатIунпIи Туьргаьни чIотIа. БеътIунгъи охъ тIе бул, ме бул хене. Са хейлаьк охъе лохол беъгсун чуртIунпи. Оша согъо музале баки:

— Ай къонши, анкIса, охъ хенен тIоъпене. Таьк багъайиян, хенен ях ташале. Еки, оролугъа са гьоор босен. Сунай кула бикъен, охъа чIегъен. Хенахун чIеритIухун оша пIурун ороян бако.

Къоншигъон сунай кула битIункъи. Хенахун чIертIун. ПIурунал оро амдархо кинаь буртIунхъи якъ тайса.

 

Балдызин хунчи

Са ишкъар чугъохун са гала базарене тацей. Аъхиъл чалхалхой сунтIин шотIохун хаваре гьакъи:

— Вахун таракIала чугьух шуа?

Ишкъарен пине:

— Бези балдызин хунчине.

Чалхал муъхъе баки:

— Геле шагьатI. Зу са усене суьпуьр мандезу. Ке чугъо зайнакI дуьзба, къогьум бакен.

Ишкъарен булане галди:

— Са аьйит тезах бу. Захун каьбинаь царпекатIун, гьун гьакъа.

Чалхален шотIай аьйитаь исаьне бех бафтIи.

 

Тавасарен кIоя царкIале

СунтIин бипI аьйел бакала са чугьухе ечерей. Чугъон гьар гъи хорай бохатIан тавасари бош чIаьпIкин чIаьйин хеби изи аьйлугъо укесестIай. Ишкъарен ме аьшлаь авабакатIан чугъо пине:

— Ай чугьух, еки, ме тавасара тойден. Мандайин, беши кIожа царкIале.

 

Аьшур манеди бези озане

СунтIин изи йолдашхо гьейвани цIийе лагъабхоне кIалей. Са гъи беънеъгъи дарвазин тIе чъойе пIаъ елем чурпене. Чугъо пине:

— Бези достIур гьаретIун, зу тазци.

Чугъон кIодогъо сурукIби тIотIокIа пине:

— Бези пул хаш. Гьун бияьсаьл цири ви достIурхохунун бако. КIожин аьшур пIурунал манеди бези озане.

 

Зу гьар гъи бозакIса

Ишкъар кIоя самал уъгъиъ, егъатIан чугъон тIотIокIа нехей:

— Гьун коьфун запIе. КIож, аьйлух ейех тене бафстIа.

Са гъи чугьух геле хенезаней. Кираьфинкинаьхун хе авабаки аьраькъине банепи аякъа. Са гьема къучи уъгъаълаъ кинаь шотIай гьарайен кIожа еъхеъди изи бел:

— Вай, бонеки бези къокъ! Вай, бозки!

Ишкъарен ахшIумкIа пине:

— Зу гьар гъи гьакетаьр бозакIса. КIоя, пIапIатIанал бези жIоя чункса ки, коьфуьн запIе.

Чугъон тIе гъинаьхун ишкъари чойех тIотIопсунахун куле гьакъи.

 

---

Уведомление:
В оригинальной записи текстов могли иметься неточности и опечатки; кроме того, дополнительные ошибки могли возникнуть при переводе в кириллическую запись. Просим вам сообщать нам о всех подобных ошибках, они будут исправлены по мере их выявления.
Если вы сможете предоставить нам перевод каких-либо текстов на литературный русский язык, мы также будем рады разместить его здесь.